U. R. Xamdamov, dj. B. Sultanov, S. S. Parsiyev, U. M. Abdullayev

Bir marotabalik operatsiyalar 
Kompyuterda jarayonning hayoti uning tug‘ilishidan boshlanadi. 
Istalgan operatsion tizim jarayon konsepsiyasini qo‘llab-quvvatlaydi, 
va ularni tashkil qilish uchun zarur vositalarga ega bo‘lishi kerak. 
Barcha jarayonlar uchun eng sodda tizim (masalan, tizim faqat aniq 
biror bir ilovada ishlash uchun mo‘ljallangan bo‘lsin), tizimning 
tug‘ilish jarayonida turgan bo‘lishi mumkin. Nisbatan murakkab 
operatsion tizimlarda zaruriyat tufayli dinamik jarayonlar ishlab 
chiqiladi. Operatsion tizimlar ishlashi boshlangandan so‘ng yangi 
jarayoni yaratish tashabbuschisi sifatida maxsus chaqiruv tizimi yoki 
operatsion tizimning o‘zini chaqiruv tizimining istalgan jarayonini 
foydalanuvchi ishga tushirishi mumkin, u holda albatta ba’zi 
jarayonlar mavjud bo‘ladi. Yangi jarayon tug‘ilishiga sabab bo‘lgan 

---

58 
jarayon – ona jarayon (
parent process
), qaytadan yangi yaratilgan 
jarayon – farzand jarayon (
child process
) deb ataladi. Farzand 
jarayonlari o‘z navbatida yangi farzandlarni yaratishi mumkin. 
Umumiy holatda tizim ichi jarayon daraxtidan iborat bo‘ladi. 2.14- 
rasmda geneologik daraxtga misol keltirilgan. Shuni qayd etish 
kerakki operatsion tizimdagi ba’zi jarayonlar bilan birgalikda 
foydalanuvchi jarayonlari bitta daraxtda joylashgan bo‘lishi mumkin. 
Ko‘plab hisoblash tizimlarida daraxtlar bitta daraxtdan tug‘ilgan 
bo‘ladi.
2.14- rasm. Jarayonning soddalashtirilgan genologik daraxti
Izoh: Ko‘rsatgich ona - farzand munosabatini ko‘rsatadi 
 
Tizimda jarayonning tug‘ilish jarayoni holati yangi PCB 
(
Process Control
Block
) bilan nomlanadi va uni to‘ldirish boshlanadi. 
Yangi jarayon o‘zining noyob identifikatsiya raqamini oladi. 
Operatsion tizimda jarayonlar identifikatsiya raqamini saqlash uchun 
chegaralangan jarayonlarda bir vaqtda ishtirok etishi uchun noyob 
raqam ajratiladi. Jarayon tugagandan so‘ng uni boshqa jarayonda 
ishlatish uchun identifikatsiya raqamidan ozod qilinadi.
Odatda o‘zining farzand jarayoni funksiyasini bajarish uchun 
ma’lum bir resurslar talab qilinadi: xotira, fayl, kiritish/chiqarish 
qurilmasi va boshqalar. Ularni ajratish bo‘yicha ikki xil usul mavjud. 
Yangi jarayon ba’zi qismlari ona resurslarida joylashgan bo‘lishi 
mumkin, ona jarayoni va boshqa farzand jarayonlari bilan ajratilgan 
bo‘lishi mumkin, yoki operatsion tizimdan bevosita o‘zining 
resurslarini olishi mumkin. Ajratilgan resurslar to‘g‘risida axborotlar 
PCB ga kiritiladi.
Farzand jarayon resurslari ajratilgandan so‘ng unga dasturiy kod 
manzili, ma’lumot belgilari, dastur hisoblagichni o‘rnatish kerak 
bo‘ladi. Bu yerda ikki xil yechim mavjud. Farzand jarayon birinchi 
Jarayon 2 
Jarayon 4 
Jarayon 23 
Jarayon 1 
Jarayon 12 
Jarayon 255 
Jarayon 3 
Jarayon 14 
Jarayon 15 
Jarayon 24 
Jarayon 128 

---

59 
holatida registr va foydalanuvchi konteksti bo‘yicha ona jarayon 
nusxasi bo‘lib shakllanadi, shu sababli qaysi biri ona jarayoni nusxasi 
ekanligini aniqlash kerak bo‘ladi. Ikkinchi holatda farzand jarayon 
istalgan biror fayli yangi dasturni yuklaydi. Unix operatsion tizimi 
faqat birinchi usuldagi jarayon tug‘ilishiga ruhsat beradi; ya’ni ona 
jarayon nusxasini yaratish uchun dastlab yangi dasturni yuklaydi, 
so‘ng farzand jarayoni maxsus chaqiriq tizimi yordami bilan o‘zining 
foydalanuvchi 
kontekstini 
almashtirishi 
kerak 
bo‘ladi. 
VAX/VMS operatsion tizimi faqat ikkinchi usuldan foydalanadi. 
Windows NT ikki xil rejimdan ham foydalanadi (API turlariga qarab). 
Ona jarayon nusxasiga o‘xshab yangi jarayonni paydo bo‘lishi 
bittadan ko‘proq jarayonni tashkil qilishda ishlatish uchun mavjud 
dastur 
imkoniyatlaridan 
foydalanadi. 
Uning 
ishi 
bo‘yicha 
foydalanuvchi kontekst jarayonini almashtirishi mumkin. Ya’ni bir 
jarayon doirasida turli xil bir nechta dasturlarni bajarilish ketma-
ketligiga o‘tkazish mumkin.
Jarayonlar taqsimlanib berilgandan so‘ng, PCBda qolgan 
axborotlar yozib qo‘yiladi va yangi jarayon holati tayyorlilik holatiga 
o‘tkaziladi. Endi farzand jarayonlari paydo bo‘lgandan so‘ng ona 
jarayoni holatini aytib o‘tish qoldi. Ona jarayoni farzand jarayonlarini 
bajarish bilan bir vaqtda o‘z ishini ham bajarishi mumkin, ayrim 
ishlarni yakunlashni yoki barcha farzand jarayonlarning paydo 
bo‘lishini kutishi mumkin.
Biz jarayon hayot davrini tugashini batafsil ko‘rib chiqmaymiz. 
Jarayon o‘z ishini tugatgandan so‘ng operatsion tizim uni bajarish 
yakunlangan holatga o‘tkazadi va jarayon boshqaruv blokidagi 
yozuvlarga muvofiq u bilan bog‘liq barcha resurslarni bo‘shatadi. Bu 
yerda PCB yo‘q qilinmaydi, tizimda ma’lum bir vaqtgacha saqlanadi. 
Bu ona jarayonidan farzand jarayoni tug‘ilishi yakunlangandan so‘ng 
operatsion tizim jarayonning tugallanishi “o‘limi” to‘g‘risida va/yoki 
uning ishlashi to‘g‘risida statistik axborotlarni so‘rashi mumkin. Ona 
jarayoni so‘rovigacha qayta ishlovchi jarayonlar yoki uning 
faoliyatining oxirigacha, ya’ni tizimda jarayonlarning tugashigacha 
bo‘lgan batafsil axborot PCB da saqlanadi. Unix operatsion 
tizimlarida jarayonlar bajarilishi tugallangan holatida bo‘ladi.
Shuni aytib o‘tish kerakki ko‘plab operatsion tizimlarda 
(masalan, VAX/VMS da) ona jarayonlari o‘zining “farzandlari” uchun 
yakunlangan
ko‘rinishga o‘tadi. Boshqa operatsion tizimlarda 

---

60 
(masalan, Unix) ona jarayon vazifasi tugagandan so‘ng farzand 
jarayonlari o‘zining mavjudligini davom etiradi. Shu sababli farzand 
jarayon o‘z ishini davom ettirishi uchun PCB da axborotlarni 
o‘zgartirish zarurati paydo bo‘ladi. 20 raqamli jarayondan 25 raqamli 
jarayon tug‘ilgan bo‘lsin, va uning vazifasi tugagandan so‘ng uzoq 
vaqt hisoblash tizimida saqlanib qoladi. 20 raqamli jarayon operatsion 
tizimda boshqa jarayonda qatnashishi bundan mustasno emas. Agar 25 
jarayonining ona jarayoni to‘g‘risida axborot o‘zgartirilmasa, u holda 
jarayon geneologik daraxti noto‘g‘ri deb hisoblaniladi – 25 jarayoni 
yangi 20 jarayonini o‘zining onasi deb hisoblaydi, 20 jarayon 
ochilganda esa kutilmagan holat yuz beradi. “Yetim qolish” jarayonini 
“asrab qolish” qoidasi bo‘yicha operatsion tizim ishini davom ettiradi 
va butun vaqt davomida ishlaydi.