Tuzuvchi: Raxmonova D. M. Yuristning yozma va og‘zaki muloqot ko‘nikmasiga ehtiyoji nimalardan iborat?

---

1-маvzu. YOZMA VA OG‘ZAKI MULOQOT KO‘NIKMASINING 

YURIST KASBIY FAOLIYATIDAGI O‘RNI 

(Tuzuvchi: Raxmonova D.M.) 

1.  Yuristning  yozma  va  og‘zaki  muloqot  ko‘nikmasiga  ehtiyoji 

nimalardan iborat? 

2. Nutq madaniyati nimalarda ko‘rinadi? 

3. Mazkur modulning o‘qitilishida qanday maqsad ko‘zda tutiladi? 

4.  “Yuristning  yozma  va  og‘zaki  muloqot  ko‘nikmasi”  modulining 

vazifalari nimalardan iborat? 

5. Huquq va til munosabati. 

  Huquqshunoslikni 

ko‘pchilik 

tilshunoslik 

bilimlari 

talab 

qilinmaydigan kasblardan deb o‘ylaydi. Vaholanki, nutqiy ko‘nikmasi bo‘lmagan 

shaxs  hech  qachon  yaxshi  yurist  bo‘la  olmaydi.  Profilaktika  inspektorimi, 

surishtiruvchi, tergovchi, advokat yoxud sudyami – barchasi xizmat vaqtining katta 

qismini odamlar bilan muloqotga sarflaydi. 

Yurist, xususan ichki ishlar organining xodimi hamkasblari, rahbariyati va 

unga bo‘ysunadigan shaxslar, fuqarolar bilan, ommaviy axborot vositalari vakillari 

bilan  doimiy  muloqotda  bo‘ladi.  Muloqot  ba’zan  og‘zaki  suhbat  tarzida  kechsa, 

ba’zan taqdimotlar, turli xil hujjatlar tuzish va rasmiylashtirishni o‘z ichiga oladi, 

shuning  uchun  og‘zaki  va  yozma  nutq  ichki  ishlar  organlari  xodimlari  kasbiy 

malakasining  eng  muhim  belgisi  hisoblanadi.  So‘nggi  paytlarda  tizim 

xodimlarining fuqarolar bilan muomala madaniyatini yuksaltirishga alohida e’tibor 

qaratilib, «Ichki ishlar organlarining tashqi sohaviy xizmatlari faoliyatida axloq va 

muloqot madaniyati kodeksi» tasdiqlangan.  

Xalq  manfaati  yo‘lida  xizmat  qilayotgan  har  bir  xodim,  avvalo,  o‘zining 

bilimi,  ma’naviyati  va  dunyoqarashi  kengligi  bilan  ajralib  turishi  kerak. 

Dunyoqarash,  salohiyat,  tafakkur  teranligi  esa,  shubhasiz,  muloqot  jarayonida 

ko‘zga tashlanadi.  

  Yuristning  nutq  madaniyati  tushunchasini  quyidagicha  izohlash 

o‘rinlidir: 

---

  Yuristning  yozma  nutq  madaniyati  yuridik  tilni,  uning  qonun-

qoidalarini  ongli  idrok  qilish  asosida  yurisprudensiya  doirasida  ifodali  nutq  tuza 

olish mahoratidir. 

  Yuristning  nutq  madaniyati  faqat  to‘g‘ri  nutq  tuzish  emas,  balki 

uquvlilik hamda nutqiy chechanlikdir. 

  Yuristning nutq madaniyati til vositalaridan o‘rinli foydalangan holda 

huquq sohasida maqsadga muvofiq yozish va so‘zlay olish san’atidir. 

  Yuristning nutq madaniyati bu, avvalo, ravon va mazmunli, oddiy va 

tushunarli fikrlash madaniyatidir. 

Bo‘lajak yuristlarimiz yozma nutq madaniyatining yuqorida eslab o‘tilgan 

talablariga har doim rioya qilishlari lozim. Zero, hozirgi zamon yuristlari nutqning 

ma’muriy-buyruqbozlik  usuli,  do‘q-po‘pisa  va  zo‘ravonlikka  asoslangan 

“muomala madaniyati”dan emas, balki til madaniyatining milliy istiqlol g‘oyalari 

bilan  yo‘g‘rilgan  shakllaridan  foydalanmoqlari  zarur.  Ayniqsa,  yuristlar  ijtimoiy 

hayotda ko‘pchilik bilan muloqotda bo‘ladilar, har xil toifadagi kishilar (guvohlar, 

jabrlanuvchilar, aybdorlar, jinoyatchilar va b.) bilan ro‘baru keladilar. Tergov va 

sud  jarayonida  o‘ta  ehtiyotkorlik  ularning  tilga  bo‘lgan  munosabatida  yaqqol 

namoyon bo‘ladi. Qolaversa, yuristlar faoliyatini rasmiy hujjatlarsiz tasavvur qilib 

bo‘lmaydi. Tergov ishlari bilan bog‘liq turli bayonnomalarni to‘ldirish, sud hukmi, 

ayblov  nutqini  tayyorlash  va  boshqa  rasmiy  hujjatlarni  o‘ta  savodxonlik  bilan 

yozish  ham  ularning  til  vositalaridan  foydalana  olish  qobiliyatiga  bog‘liqdir. 

Demak,  bo‘lajak  yuristning  o‘zi  mohir  notiq,  nutqi  esa  mantiqli  va  ta’sirli 

bo‘lmog‘i davr talabi.  

Lekin  hozirgi  kunda  yurisprudensiya  tarmoqlariga  oid  rasmiy  hujjatlarni 

davlat  tili  qonun-qoidalariga  muvofiq,  adabiy  til  me’yorlariga  asoslangan  holda 

tayyorlash talab darajasida deb bo‘lmaydi. Notarius tomonidan tuzilgan oddiygina 

“Hadya shartnomasi”, “Oldi-sotdi shartnomasi” kabi rasmiy hujjatlarda, sud hukmi 

matnlarida  ham  imloviy  va  uslubiy  xatolar  uchraydiki,  hozirgi  sharoitda  bunga 

befarq qarab bo‘lmaydi. 

---

  Biz o‘rganayotgan modul  bo‘lajak yuristlarning muomala odobi, tilni 

his  etish  didini  tarbiyalash  kabi  buyuk  g‘oyani  o‘z  oldiga  bosh  maqsad  qilib 

qo‘yadi va quyidagi vazifalarni belgilaydi: 

1.  Professional  yuridik  nutqda  til  vositalaridan  maqsadga  muvofiq 

foydalanishga o‘rgatish. 

2. Talabalarning yozma yuridik nutqini shakllantirish va takomillashtirish.  

3. Yuridik terminlarning o‘ziga xos xususiyatlari bilan tanishtirish. 

4.  Yuridik  til  va  adabiy  til  me’yorlari  haqida  ma’lumot  berish  hamda 

ko‘nikmalar hosil qilish. 

5.  Davlat  tilining  leksik-grammatik,  imloviy  hamda  talaffuz  omillaridan 

vaziyat  va  voqelik  talabiga  ko‘ra  mohirona  foydalana  olish  qobiliyatlarini 

shakllantirish va o‘stirish. 

6.  Matn  tuzish  tartib-qoidalarini  bilish;  kodekslar,  qonunlar,  farmonlar, 

qarorlar va ularning moddalari yuzasidan og‘zaki fikr yurita bilish; yozma sharhlar, 

izohlar, mulohazalar yoza olish qobiliyatini shakllantirish. 

7.  Nutq  madaniyatining  lingvistik  va  ekstralingvistik  omillari  haqida 

tushuncha, malaka va ko‘nikma hosil qilish. 

  Yuridik til va yuridik nutq to‘g‘risida fikr yuritishdan oldin til va nutq 

hodisalarining o‘ziga xos xususiyatlarini bilib olish o‘rinli. Til va nutq bir-biridan 

farq qiladigan, lekin o‘zaro aloqador ikki ijtimoiy, ruhiy-ma’naviy hodisadir. Ya’ni 

til  aloqa  quroli,  fikr  bayon  qilish  vositasi  bo‘lsa,  nutq  so‘zlovchining  til 

vositalaridan foydalanish jarayoni va shunday jarayon natijasida yuzaga keladigan 

faoliyatdir.  Bu  ikki  hodisani  qiyoslaganda  oradagi  farqlar  yanada  oydinlashadi. 

Ya’ni bir auditoriyada yetmish talaba o‘tirgan bo‘lsa, ularning gaplashadigan tillari 

bir  bo‘lsa-da,  lekin  nutqlari  yetmish  xil  bo‘lishi  tabiiy.  Birining  nutqi  salohiyatli 

bo‘lsa,  ikkinchisiniki  esa  mutlaqo  talab  darajasida  bo‘lmasligi  mumkin.  Til 

faqatgina  aloqa  vositasi  bo‘lib  qolmasdan,  balki  dunyoni  ko‘rish,  eshitish,  bilish, 

idrok etish vositasi hamdir. 

Bundan  tashqari,  tilning  ruhiy  va  estetik  hodisa  ekanligini  ham  yoddan 

chiqarmasligimiz  zarur.  Til  bamisoli  -  ummon.  Unda  barcha  fikrlar  uchun 

---

“libos”lar topiladi. Lekin tilning jozibasi, kamalak misol tovlanishi bevosita nutq 

orqali,  nutq  jarayonida  yuz  beradi.  Ba’zan  nutq  jarayonida  tilning  jozibasi, 

jilolanishi,  mo‘jizakorligi  yuzaga  chiqmay  qolishi  mumkin.  Shu  bois  nutq  sohibi 

so‘zlarning  o‘z  va  ko‘chma  ma’nolarini  to‘la  anglashi,  har  bir  so‘zning  uslubiy 

mezonlarini, ma’no qirralarini ongli idrok etishi talab etiladi. 

Tilni  xalq  yaratadi,  nutq  esa  shaxsiy  boylik  sanaladi.  Har  kim  o‘z 

qobiliyati, so‘z boyligi, shaxsiy fikrlash layoqatiga qarab gap tuzadi va so‘zlaydi. 

Shuning  uchun  ham  nutq  oldiga  nihoyatda  ulug‘  bir  talab  qo‘yiladi:  o‘ynab 

gapirsang  ham,  o‘ylab gapir.  Zero, nutq  (so‘z)  aqlning tarozisi,  aqlning o‘lchovi. 

Darhaqiqat,  nutqimizning  salohiyati  til  qoidalarini  yaxshi  va  zarur  darajada 

bilishimizga bog‘liqdir. 

  Har  qanday  ijtimoiy  aloqa,  fikrlashuv  va  muloqot,  jumladan,  barcha 

huquqiy  munosabatlar  ham  til  orqali  namoyon  bo‘ladi.  Tilsiz  fikrni  ifodalash 

mumkin  bo‘lmaganidek,  til  ham  o‘z  ifodasini  fikrsiz  shakllantira  olmaydi. 

Binobarin, huquq insonlarning asosiy ehtiyojlari va manfaatlarini ta’minlaydigan, 

kafolatlaydigan vosita bo‘lsa, til ana shu huquqning voqe bo‘lishida, reallashuvida 

asosiy omil bo‘lib xizmat qiladi. 

Huquqqa  oid  har  qanday  fikr,  tushuncha,  belgi,  harakat-hodisa  va 

munosabat so‘zlarda o‘z  ifodasini  topadi, ya’ni  so‘zlardan, iboralardan,  atama  va 

terminlardan  tarkib  topgan  ifoda  qolipiga,  ifoda  shakliga  tushmaguncha 

munosabat,  ijtimoiy  aloqa,  muomala  (fikrlashuv)  yuzaga  chiqmaydi.  Fikrning, 

xususan,  yuridik  fikrning  voqeligi  ham,  mavjudligi  ham  tilda  namoyon  bo‘ladi. 

Tilsiz, so‘zsiz hech qanday aniq va tayyor holdagi yuridik fikr bo‘lmaydi. Yuridik 

tilda  fikr  so‘zlar,  terminlar  va  bular  ishtirokida  tuzilgan  muayyan  sintaktik 

qurilmalar - gap modellari orqaligina shakllanadi va nutqda o‘z ifodasini topadi: til 

huquqning “yashash” shartidir. Shuning uchun ham til va huquq jamiyatga xizmat 

qiluvchi  ijtimoiy,  ma’naviy-ma’rifiy  va  ruhiy  hodisalar  hisoblanadi,  til  huquqqa 

ruh baxsh etadi. 

Bo‘lajak  yuristlarning  nutq  madaniyatini  yuqori  darajaga  ko‘tarish  uchun 

turli  mavzularda  yozma  ishlar  yozdirish  maqsadga  muvofiqdir.  U  talabaning 

---

mustaqillik,  ma’naviyat,  milliy  mafkura,  milliy  istiqlol  g‘oyasi  to‘g‘risidagi 

dunyoqarashini ham shakllantiruvchi vositadir. Yozma nutq bilan shug‘ullanmagan 

talabaning  nutqi  nochor,  fikrlash  qobiliyati  past  bo‘ladi.  Yozma  ish  jarayonida 

talaba  falsafiy  mushohada qilishga,  fikrlashga  majbur  bo‘ladi.  Favqulodda noyob 

fikrlarni  ijod  qilishga  harakat  qiladi,  tug‘ilayotgan  har  bir  fikr  bilan  so‘zlar 

uyg‘unlashuvini hosil qilishga imkoniyat qidiradi.  

Bundan  tashqari,  O‘zbekiston  Respublikasi  Konstitutsiyasi,  kodekslar, 

qonunlarning  moddalari  mazmunini  kengaytirib  yozish,  har  bir  modda  yuzasidan 

mulohazalar,  izohlar,  sharhlar  tuzish  mashqlari  o‘tkazish  bo‘lajak  yuristlarning 

savodxon bo‘lib yetishuviga yordam beradi. 

 

 

 Savollar: 

1.  Ko‘nikma deganda nimani tushunasiz? 

2.  Yozma va og‘zaki muloqot ko‘nikmasi qanday hosil qilinadi? 

3.  Nutq madaniyati deganda, nimani tushunasiz? 

4.  Yozma  nutq  madaniyatini  o‘stirish  uchun  nimalarga  e’tibor  qaratish 

kerak? 

5.  Til va nutqning farqi nimada? 

6.  Huquq va til munosabatini sharhlab bering. 

 

Foydalanish uchun adabiyot: 

1.  Muxammadiyev A., Usmonov S. Yuristning nutq madaniyati. T., 2020. 

2.  Mahmudov N. va boshq. Nutq madaniyati va davlat tilida ish yuritish. – 

T.: Cho‘lpon, 2013. 

2. Saidov A., Sarkisyans G. Yuridik til va huquqshunos nutqi. T.: 1994.