Tuzlar gidrolizi

Organik moddalar gidrolizi:

1) Murakab efirlar gidrolizidan kislota va spirtlar hosil bo’ladi;

CH₃COOC₂H₅ + H₂O → CH₃COOH + C₂H₅OH
etilatsetat sirka kislota etanol

2) Yog’lar va moylar gidrolizidan glitserin va yog’ kislotalari hosil bo’ladi;

C₃H₅(C₁₇H₃₅COO)₃ +3H₂O → C₃H₅(OH)₃ + 3C₁₇H₃₅COOH
tristearat glitserin stearin kislota
3) Di- va polisaxaridlarning gidrolizi monosaxaridlar hosil bo’ladi;
C₁₂H₂₂O₁₁ + H₂O → C₆H₁₂O₆ + C₆H₁₂O₆
saxaroza glukoza fruktoza

4) Oddiy oqsillar (protein) gidrolizidan faqat aminokislotalar hosil bo’lsa, murakkab oqsillar (proteidlar) gidrolizidan aminokislotalar bi-lan birga boshqa moddalar (uglevod, yog’, metall va b.) hosil bo’ladi;
5) Nuklein kislotalar (polinukleotidlar) gidrolizidan mononukleotidlar hosil boladi. Mononukleotidlar ham o’z navbatida gidrolizlanishdan nukleozid va fosfat kislotasini, keyinchalik nukleozid gidrolizidan azotli asos qoldig’i (purin yoki pirimidin) va uglevod (pentozalar – riboza yoki dezoksiriboza) hosil bo’ladi.
Tuzlar gidrolizi. – kuchli elektrolit bo’lgan tuzning suv ta’sirida kuchsiz elektrolit hosil qilish hodisasi. Biz tuzlarni gidroliz xarakteriga ko’ra shartli ravishda to’rt guruhga ajratamiz:
1) Kuchli asos va kuchli kislotadan hosil bo’lgan tuz (NaCl, K₂SO₄, Ba(NO₃)₂ va h.k.) gidrolizga uchramaydi. Chunki bunday tuzning ionlari suvdan hosil bo’ladigan H⁺ yoki OH^- ionlarini bog’lamaydi va kam dissotsiyalanadigan modda hosil qilmaydi. Masalan;
KNO₃ + H₂O ↔ KOH + HNO₃
K⁺ + NO₃^- + H₂O ↔ K⁺ + OH^- + H⁺ + NO₃^-
Bu jarayonning qisqa ionli tenglamasi; H₂O ↔ H⁺ + OH^-
Ko’rinib turibdiki, tuzning hech bir ioni suv ionlarini bog’lamadi, demak, bunday tuzlar gidrolizlanmaydi. Erimada erkin vodorod va gidroksid ionlari teng bo’lganligi uchun muhit neytral bo’ladi.
2) Kuchli asos va kuchsiz kislotadan hosil bo’lgan tuzlar (masalan; KCN, Na₂CO₃, Ca(NO₂)₂ va h.k.) anioni bo’yicha gidrolizga uchraydi. Sabab, tuzning anioni suvning dissotsiyalanishidan hosil bo’ladigan H⁺ ionlarini bog’laydi va kam dissotsiyalanadigan modda hosil qiladi. Natriy atsetat gidrolizini ko’rib chiqadigan bo’lsak;
CH₃COONa + H₂O ↔ CH₃COOH + NaOH
Uning to’la ionli tenglamasi quyidagicha bo’ladi;
CH₃COO^- + Na⁺ + H₂O ↔ CH₃COOH + Na⁺ + OH^-
Tenglamani qisqartirilgan ko’rinishga keltirsak;
CH₃COO^- + H₂O ↔ CH₃COOH + OH^-
atsetat anioni suvdan hosil bo’lgan vodorod kationini bog’lab, erkin gidroksid ioni ajralishiga sababchi bo’lmoqda, shuning uchun muhit ishqoriy bo’ladi.
3) Kuchsiz asos va kuchli kislotadan hosil bo’lgan tuzlar (masalan; ZnCl₂, (NH₄)₂SO₄, Cu(NO₃)₂ va h.k.) kationi bo’yicha gidrolizga uchraydi. Sabab, tuzning kationi suvning dissotsiyalanishidan hosil bo’ladigan OH^- ionlarini bog’laydi va kam dissotsiyalanadigan modda hosil qiladi. Misol tariqasida ammoniy xlorid tuzi gidrolizini ko’rib chiqadigan bo’lsak;
NH₄Cl + H₂O ↔ NH₄OH + HCl
Ushbu reaksiyani to’la ionli ko’rinishda yozib olsak;
NH₄⁺ + Cl^- + H₂O ↔ NH₄OH + H⁺ + Cl^-
Tenglamani qisqartirilgan ko’rinishi quyidagicha bo’ladi;
NH₄⁺ + H₂O ↔ NH₄OH + H⁺
Ammoniy kationi suvdan hosil bo’lgan gidroksid anionini bog’lab, erkin vodorod ioni ajratadi, shuning uchun muhit kislotali bo’ladi.
4) Kuchsiz asos va kuchsiz kislotadan hosil bo’lgan tuzlar (masalan; Cr₂S₃, (NH₄)₂CO₃ va b.) ham kationi, ham anioni bo’yicha gidrolizga uchraydi. Shuning uchun to’liq yoki qaytmas gidroliz deb yuritiladi. Tuzning kationi suvning dissotsiyalanishidan hosil bo’ladigan OH^- ionlarini bog’laydi, anioni esa H⁺ ionlarini bog’lab kam dissotsiyala-nadigan modda hosil qiladi.
Agar ammoniy formiat tuzi gidrolizini ko’rib chiqadigan bo’lsak;
HCOONH₄ + H₂O ↔ NH₄OH + HCOOH
Ushbu reaksiyani to’la ionli ko’rinishda yozib olsak;
HCOO^- + NH₄⁺ + H₂O ↔ NH₄OH + HCOOH
Tenglamani qisqartirilgan ko’rinishi ham yuqoridagi ko’rinishda bo’ladi. Ammoniy kationi suvdan hosil bo’lgan gidroksid anionini bog’laydi, formiat anioni esa vodorod ionini bog’laydi, shuning uchun eritmada erkin vodorod va gidroksid ionlari bo’lmaydi va mu-hit deyarli neytral bo’ladi. Deyarli deyishimizning sababi muhitning kuchsiz kislotali yoki kuchsiz ishqoriy bo’lib qolishiga hosil bo’lgan kuchsiz elektrolitlarning dissotsiyalanish holati sabab bo’ladi.