Tushintirishxat I

2.2 Yuk turlari va tasnifi.
Yuk dеb prеdmеtlarning tashish uchun qabul qilgan vaqtdan boshlab yuk
oluvchiga topshirguncha bo`lgan xolatiga aytiladi. Yuk tovar, taradan tashkil
topadi. Barcha yuklar tonnada o`lchanadi, boshqa o`lchov birliklar-litrlar, donalar,
kubmеtrlar to`nnaga aylantiriladi. Ko`pchilik yuklar tarasiz tashiladi va tarasiz dеb
nomlanadi. Yukni sof og`irligi nеtto dеb nomlanadi, yuk tara bilan brutto, hamma
taralar, tara dеb yuritiladi.
Barcha yuklar tashish vaqtida turli bеlgilashga ko`ra 3 gruppaga bo`linadi:
ko`rinishi va xili, xarakatdagi tarkib turi, tarkibi, o`rash tasnifiga ko`ra, ombordagi
saqlash sharoitiga, kotеgoriya va sinfiga. Yuk ko‘rinishidan: sanoat, qishloq xo`jaligi, qurilish, savdo yuklariga bo`linadi.
Yuklash tushirish ishlari uslubiga ko`ra: sochilgan donali, siqilgan va suyuq
yuklarga, yuk og`irligiga ko`ra mе'yordagi va og`ir vazinli bo’ladi. Chеgaralangan og`irlik mе'yordagi tarali va donali yuklar uchun 250 kg, dumolovchi yuklar uchun 400 kg bеlgilangan. Mе'yordan yuqori og`ir vaznli yuk hisoblandi.
Xavflilik darajasiga qarab yuk tashish 7 gruppaga bo`linadi:
1 - kam xafli (qum, loy, g`isht va boshqalar).
2 – tеz o‘toluvchi (bеnzin, atsеton, kiponlеnka)
3 - issik va changlanuvchi (tsеmеnt, asfalt oxak)
4 - kuydiruvchi (kislota va ―shеloch‖)
5 – balo`nli siqilgan va suyultirilgan gazlar
6 - gabaritsiz (o`lchami jixatidan xavfli)
7 - portlovchi, aynituvchi va radioktiv
Avtomabillarni yuk ko`tarish qobilyatidan foydalanish darajasiga qarab
yuklar 4 sinfga bo`linadi:
1chi sinf yuk ko`tarish qobiliyatidan faydalanish darajasi 1.0
2chi sinf yuk ko`tarish qobiliyatidan foydalanish darajasi 0,99-0,71
3chi sinf yuk ko`tarish qobiliyatidan foydalanish darajasi 0,7-0,6
4chi sinf yuk ko`1tarish qobiliyatidan foydalanish darajasi 0,5 va pastki.
Yuk tashish sharoitiga ko`ra quyidagilarga bo`linadi:
Odatdagi maxsus moslamani talab etmaydigan
Tеz ayniydigan, maxsus sanitar va tеmpеratura sharoitini talab etuvchi
O`tkir xidli yoqimsiz
Antisanitar (axlat, ―nеchistot‖)

	Tirik (xayvon va paranda) Yuklar omborlarda saqlanish sharoitiga qarab 4 ta gruppaga bo`linadi.

Birinchi - xarorat namligi va tеmpеratura o`zgarmaydigan (kum, shagal, ―hеbеl‖,ko`mir)
Ikkinchi - xarorat namligida bostirma tagida saqlanadigan, o`zgarib kеtadigan
(mеtall buyumlar, g`isht va boshqalar) 17
Uchinchi - xarorat namligi tеmpеratura o`zgaradigan yopiq joyni va ma'lum
tеmpеrautrani talab etuvchi (tеz aynidigan oziq ovqat – muzlatkichlarda, muzlab
qoladigan suyukliklar - issitkich omborlarda)
To`rtinchi - mahsus idishlarda saqlanishga muxtoj (suyuk yonilg`i, moslama va boshqalar) O`lchami jixatdan bir navdagi yuklar: ommaviy va maydali yoki yig`ma turlarga bo`linadi.
Ommaviy yuklarga — don, un, paxta maxsuloti, mеva va yonilg`i va boshqalar. Maydali yuklarga -tovarlar, kichik partiyadagi transpartirovka qilinadiganlar.
Yuklarni turkumlarga ajratishdan maqsad, ularni tashishda xarakat tarkibidan
unumli foydalanish, ularga kеrakli yuklab - tushirish mеxanzmlarni qo`llash
uchundir. Yuk (tovar)ning sof og‘irligi netto, yukning tara bilan og‘irligi brutto, taraning o‘z og‘irligi tara deb ataladi.
Turlariga kura; sanoat, qishloq xo‘jalik, savdo va kommunal xo‘jalik yuklari bo‘lishi mumkin.
Ortish-tushirish ishlariga ko‘ra yuklar: donali, uyub tashiluvchi va quyuluvchi yuklarga bo‘linadi.
Og‘irligiga ko‘ra yuklar meyoriy og‘irlikdagi va og‘ir massali yuklarga bo‘linadi. Tarali va donali yuklarning joiz meyoriy og‘irligi-250kg, dumalatiladigan yuklar uchun-400kg ko‘rsatilgan miqdordan og‘ir yuo‘lgan yuklar og‘ir massali yuklar qatoriga kiritiladi. Agar yuk og‘irligi 4-5 tonnadan ortiq bo‘lsa, uni tashish uchun maxsus transport vositasi talab qilinadi.
O‘lchamlarga ko‘ra yuklar: gabaritdagi, ya’ni avtomobilning standart kuzovida tashilishi mumkin bo‘lgan yuklar va nogabarit yuklarga bo‘linadi. Nogabarit yuklarga balandligi 2,5 m, eni 2,0 m va o‘zinligi 3,5 m (o‘zin o‘lchovli yuklardan tashqari)da ortiq o‘lchamli yuklar kiradi. O‘zin o‘lchamli yuklarga o‘zinligi kuzov o‘zinligiga qushimcha uning uchdan bir qismi va undan ham o‘zin yuklar kiradi.
Nogabarit yuklar faqatgina davlat avtomobil nazorati (DAN) ruxsatiga binoan va qizil chiroq (belgi) o‘rnatilgan xolda tashilishi mumkin.
Tashishdagi xavfsizlik darajasiga ko‘ra yuklar MDX davlatlarida 7 guruxga bo‘linadi:
1-gurux – xavfliligi kam (qum, shag‘al, tuproq, g‘isht va h.k.);
2-gurux – tez alangalanuvchi yuklar (benzin, atseton, kinoplyonka va h.k.);
3-gurux – issiq va chang chiqaruvchi (sement, asfalt, oxak va h.k.);
4-gurux – kuydiruvchi (kislota va ishqorlar);
5-gurux – balonda tashiluvchi siqilgan va suyultiruvchi gazlar;
6-gurux – nogabarit (o‘lchamiga ko‘ra xavfli yuklar);
7-gurux – portlavchi, zaxarli va radioktiv moddalar.
Ortish va tushirish, tashish va saqlash operatsiyalarida yuklar bo‘zilishining oldini olish uchun taralardan foydalaniladi. Taralar mustaxkam, ko‘p marotaba foydalanishga muljallangan va iloji boricha, arzon materiallardan yasalgan bo‘lishi zarur.
Tara individual va umumiy bo‘lishi mumkin. Individual qilib yasalgan taralar bir turdagi buyumlarnigina tashishda ishlatiladi, umumiy taralar transportda juda kam ishlatiladi.
Taralar quyidagicha ajratiladi:
- qattiqlik darajasiga ko‘ra: a) ma’lum shaklli qattiq (yashik, bochka va h.k.); b) yumshoq (qoplar), o‘z shaklini yuk tuldirilgandan so‘ng oladi; v) o‘rtacha qattiqlikdagi;
- materialiga ko‘ra: yog‘ochdan yasalgan; shishali, sopol (kiramika), qog‘oz-kartonli, tuqima korzina.
Yashik, qoplar (matoli, qog‘oz qop), bitumlashtirilgan yoki bitumlashtirilmagan, polietelen (mineral o‘g‘itlar uchun), metal va yog‘ochli bochka va boshqa taralar ko‘proq ishlatiladi.
1.3..Yuk avtomobillarida tashishni tashkil etish.
Yuk tashishni tashkil etish deyilganda yuklarni belgilangan joyga o‘z vaqtida va urintirmagan xolda minimal pul va moddiy harajat bilan yetkazib berish bilan bog‘liq transport operatsiyalari tizimi tushuniladi.
Avtomobil transportida yuk tashish va uni rejalashtirish asoslari quyidagilardan iborat:
- xalq xujaligi rejasi asosida joriy (yil, chorak, oy) va operativ (kun, smena) yuk tashish rejalari tuzish;
- mijozlar (yuk igalari) va avtomobil transporti korxonasi o‘rtasida shartnomalar tuzish;
- transport vositasining joylardagi ishini tashkil etish va uni boshqarish;
- bajariladigan ishlarni nazorat qilish, xisoblab borish va taxlil etish.
Yuk tashish obektlariga kon qazish va ishlov berish sanoatlari, qurilish, savdo va boshqa tashkilotlarning maxsulotlari hamda uy ruzg‘or buyumlari kiradi. Egasiga yetkazib berish maqsadida qabul qilinib, tashlayotgan predmetlar yuk deb ataladi. Yuklar ayni buyum (tovar) va taralardan iborat bo‘lishi mumkin. Tashilgan barcha yuklar tonnada ifodalanuvchi og‘irlik o‘lchamida bo‘lishi shart. Boshqa o‘lchamlar (litr, dona, ko‘b metr) tonnaga o‘tkaziladi. Aksariyat yuklar tarasiz tashiladi va ularni tarasiz tashish deyiladi.
Yuk (tovar)ning sof og‘irligi netto, yukning tara bilan og‘irligi brutto, taraning o‘z og‘irligi tara deb ataladi.
Turlariga kura; sanoat, qishloq xo‘jalik, savdo va kommunal xo‘jalik yuklari bo‘lishi mumkin.
Ortish-tushirish ishlariga ko‘ra yuklar: donali, uyub tashiluvchi va quyuluvchi yuklarga bo‘linadi.
Og‘irligiga ko‘ra yuklar meyoriy og‘irlikdagi va og‘ir massali yuklarga bo‘linadi. Tarali va donali yuklarning joiz meyoriy og‘irligi-250kg, dumalatiladigan yuklar uchun-400kg ko‘rsatilgan miqdordan og‘ir yuo‘lgan yuklar og‘ir massali yuklar qatoriga kiritiladi. Agar yuk og‘irligi 4-5 tonnadan ortiq bo‘lsa, uni tashish uchun maxsus transport vositasi talab qilinadi.
O‘lchamlarga ko‘ra yuklar: gabaritdagi, ya’ni avtomobilning standart kuzovida tashilishi mumkin bo‘lgan yuklar va nogabarit yuklarga bo‘linadi. Nogabarit yuklarga balandligi 2,5 m, eni 2,0 m va o‘zinligi 3,5 m (o‘zin o‘lchovli yuklardan tashqari)da ortiq o‘lchamli yuklar kiradi. O‘zin o‘lchamli yuklarga o‘zinligi kuzov o‘zinligiga qushimcha uning uchdan bir qismi va undan ham o‘zin yuklar kiradi.
Nogabarit yuklar faqatgina davlat avtomobil nazorati (DAN) ruxsatiga binoan va qizil chiroq (belgi) o‘rnatilgan xolda tashilishi mumkin.
Tashishdagi xavfsizlik darajasiga ko‘ra yuklar MDX davlatlarida 7 guruxga bo‘linadi:
1-gurux – xavfliligi kam (qum, shag‘al, tuproq, g‘isht va h.k.);
2-gurux – tez alangalanuvchi yuklar (benzin, atseton, kinoplyonka va h.k.);
3-gurux – issiq va chang chiqaruvchi (sement, asfalt, oxak va h.k.);
4-gurux – kuydiruvchi (kislota va ishqorlar);
5-gurux – balonda tashiluvchi siqilgan va suyultiruvchi gazlar;
6-gurux – nogabarit (o‘lchamiga ko‘ra xavfli yuklar);
7-gurux – portlavchi, zaxarli va radioktiv moddalar.
Ortish va tushirish, tashish va saqlash operatsiyalarida yuklar bo‘zilishining oldini olish uchun taralardan foydalaniladi. Taralar mustaxkam, ko‘p marotaba foydalanishga muljallangan va iloji boricha, arzon materiallardan yasalgan bo‘lishi zarur.
Tara individual va umumiy bo‘lishi mumkin. Individual qilib yasalgan taralar bir turdagi buyumlarnigina tashishda ishlatiladi, umumiy taralar transportda juda kam ishlatiladi.
Taralar quyidagicha ajratiladi:
- qattiqlik darajasiga ko‘ra: a) ma’lum shaklli qattiq (yashik, bochka va h.k.); b) yumshoq (qoplar), o‘z shaklini yuk tuldirilgandan so‘ng oladi; v) o‘rtacha qattiqlikdagi;
- materialiga ko‘ra: yog‘ochdan yasalgan; shishali, sopol (kiramika), qog‘oz-kartonli, tuqima korzina.
Yashik, qoplar (matoli, qog‘oz qop), bitumlashtirilgan yoki bitumlashtirilmagan, polietelen (mineral o‘g‘itlar uchun), metal va yog‘ochli bochka va boshqa taralar ko‘proq ishlatiladi.
Odatda, tashish, ortish va tushirish operatsiyalarida yuklarning butligini saqlash maqsadida taralar markirovkalanadi. Markirovkalash 4 xil bo‘ladi:
tovar markirovkasi – ishlab chiqaruvchi zavod nomi, yuk turi va uning og‘irligi ko‘rsatiladi;
yuk markirovkasi – junatilish va qabul qilinish joyi (punkti), yuk jo‘natuvchi va qabul etuvchilar ko‘rsatiladi;
transport markirovkasi –to‘ldirilgan tovar hujjati nomeri (tartibi) va joylar soni ko‘rsatiladi;
maxsus markirovka – yukning ayrim xususiyatlari ko‘rsatiladi: “surilmasin”, “ustki qismi”, “ixtiyot bo‘ling-sinadi” yoki fujer rasmi, “nurdan saqlaning” va h.k.
Markirovkada ko‘rsatilgan talablarni bajarish tashuvchilar, ortish va tushirish operatsiyasini bajaruvchilar, omborlarda saqlovchilar va boshqa shaxslar uchun majburiydir.
Taralar konteyner va tagliklar ko‘rinishida bo‘ladi.
Konteyner – bu ko‘p marotaba ishlatuvchi tara bo‘lib, ular transport vositalaridagi orti-tushirish ishlarini mexanizatsiyalashga imkon beradi.
Har qanday avtotransport korxonasining yuk tashish hajmi – bu tashishga mo‘ljallangan yoki ma’lum davr ichida tashilgan, tonnalarda o‘lchanuvchi yuk miqdoridir.
Avtotransport korxonasining yuk oboroti deyilganda ma’lum davr ichida tashilgan yuk miqdorining tashish masofasiga ko‘paytmasi tushiniladi va u tonna – km da o‘lchanadi.
Yuk tashish hajmi va yuk oboroti bajarilish vaqtiga ko‘ra bir sutkali, bir oyli, bir chorakli, yarim yilli va bir yilli bo‘lishi mumkin.
Bir yilli yuk tashish hajmi va yuk oboroti odatda notekis bo‘lib, unga ba’zi yuklar tashilishining mavsumiyligi, oylar bo‘yicha kalendar va ish kunlari soni, yo‘l-iqlim sharoitlari va boshqalar ta’sir etadi.
Bir yilli yuk oboroti (tashish hajmi) notekislikning O‘zbekiston sharoitida oxirgi yillardagi choraklar bo‘yicha bo‘linishi quyidagicha: I chorak-23....23,5 %, II-chorak 24....24,5 %, III-26....27 % va IV-25….25,5 % ni tashkil qilayotir.
Yuk oborotining notekislik darajasi notekislik koeffitsiyenti bilan xarakterlanib, u maksimal yuk oborotining o‘rtacha yuk oboroti qiymatiga nisbati bilan aniqlanadi, ya’ni
R_max
η = -------
P_o‘rt
Yuk tashish hajmi va yuk oboroti quyidagilar bilan tavsiflanadi:
- tashiluvchi yuk tarkibi yoki nomenklaturasi (don, paxta, qand lavlagi, qurilish materiallari, mashina va jihozlar, neft mahsulotlari va boshqalar);
- yuk miqdoriga ko‘ra: katta miqdordagi, ya’ni tashish yo‘nalishida ko‘p miqdorda bir xil turdagi yuklar; to‘p-to‘p (partion), ya’ni bir xil turdagi yuklar miqdori nisbatan kam bo‘lgan, yuk oboroti, yuk jo‘natuvchilar (qabul etuvchilar) o‘zgaruvchan; mayda partiyali yoki yig‘ib tashiluvchilar va qabul etuvchilar o‘zgaruvchan. Mayda partiyali yuklarga misol qilib savdo va ovqatlanish korxonalari yuklarini, aholiga maishiy xizmat ko‘rsatish korxonalari (kimyoviy tozalash, kir yuvish punktlari va h.k.) yuklarini tashishni ko‘rsatish mumkin;
- tashish vaqtini o‘zlashtirish bo‘yicha: doimiy, ya’ni yil oylari ichida o‘zgarmas; vaqtinchalik – ma’lum davrda tashilgandan so‘ng, tashilishi qaytarilmaydigan yuklar; mavsumiy – yilning ma’lum faslida, qisqa vaqt ichida ko‘p miqdordagi yuklarni tashish (don tashish, paxta xom ashyosi, qand lavlagi, kartoshka, sabzavot, ho‘l meva va shu kabilar. Ular yig‘im-terim va tayyorlov vaqtlaridagina tashiladi).
Xulosa qilib aytganda, yuk tashish hajmi va yuk oboroti xizmat etiluvchi ishlab chiqarish obektlari, ularning quvvati va aholining yuk tashishga bo‘lgan talabini o‘rganish orqali aniqlanadi.