Tursunova nodirabegim fayzullo qizi turli tizimli tillardagi milliy-madaniy xususiyatlarni ifodalovchi frazeologizmlar va ularning

Diniy 
qadriyatlar 
asosida 
yuzaga 
kelgan 
frazemalar
. 
Bunday 
frazemalarning boshqa frazemalardan farqli oʻziga xosligini, alohida ta’kidlash 
lozim. Birinchidan, aksariyat diniy frazemalar arab, fors tillaridan oʻzlashgan 
leksik birliklar asosida yuzaga kelgan boʻlib, hozirgi zamon oʻzbek tili frazeologik 
zaxirasida toʻlaqonli birlik sifatida ham ogʻzaki, ham yozma nutq jarayonida 

---

21 
qoʻllanib kelinadi. Masalan, 
sohibi karomat
– karomat egasi
24
; 
farzi ayn
– har kim 
oʻzi ado etishi kerak boʻlgan amallar (namoz, roʻza, zakot); 
farzi kifoya
– 
mukallaflar jamoasidan qandaydir adadi ma’lum amalni bajarib qoʻysa, boshqalari 
soqit boʻladi, masalan, janoza namozi
25
; 
nomai a’mol; shaytoni lain; faxri 
koinot.B
u yerda oddiy leksik ma’no haqida gap ketmaydi, balki ularning birga 
koʻchirilgan va yaratgan frazeologik ma’nolar haqida gap boradi.
Diniy tushunchalar, xalqning dunyoqarashi orqali yuzaga kelgan frazemalarni 
ogʻzaki, yozma nutqda qoʻllanishiga koʻra ikki guruhga ajratish lozim. Birinchi 
guruhga diniy tushunchalar asosida umumxalq tilida, ogʻzaki nutqda barcha 
tomonidan qoʻllanib kelinadigan iboralar. Masalan, 
qiyomat qarz; shukr qilmoq; 
dargohida qabul qilsin; shak keltirmoq; shakkoklik qilmoq; xoʻja koʻrsinga; oq 
fotiha; qoʻlini halollamoq; xatna qildirmoq; jonini jabborga berib ishlamoq; 
jahannamga ravona qilmoq; Xizrni yoʻqlasa ham boʻlarkan; fotiha oʻqimoq; 
qa’da qarimas
; 
toʻrt tarafing qibla; Luqmoni hakim; luqmayi halol. 
Bu kabi turgʻun soʻz birikmalarining kelib chiqishi - etimologiyasi va ular 
ifodalayotgan tuygʻu-tushunchalar shu qadar rang-barangki, bizning fikrimizcha, 
ularning lisoniy xususiyatlari, milliy-madaniy ahamiyati kelgusida alohida ilmiy 
tadqiqot obyekti bo‘lishi mumkin. Biz tahlilga olingan frazemalarning til birligi 
sifatida ba’zi xususiyatlarini tahlil qilish bilan cheklandik. 
Bobning uchinchi fasli
 
“Ingliz tili frazemalarining shakllanishida milliy-
madaniy omillar” deb nomlanadi. Barcha tillarda mavjud boʻlgani kabi, ingliz tili 
lugʻat boyligining leksik birliklari qatoridan minglab frazemalarning oʻrin olganini 
koʻramiz. Bu birliklar asrlar davomida ingliz xalqining milliy-madaniy hayot 
tarzini, ijtimoiy taraqqiyotini tarix zarvaraqlariga muhrlab kelayapti. Tadqiqotimiz 
jarayonida frazemalarning bir qator xususiyatlariga alohida toʻxtalib oʻtishni lozim 
topdik. Chunki ular nafaqat lingvistik, semiotik nuqtayi nazardan, balki Yevropa 
xalqlari taraqqiyoti, adabiy va diniy muhiti bilan chambarchars bogʻliqligi 
tomondan ham yaqqol koʻzga tashlanib turibdi. Qator turgʻun birikmalarning esa 
tarixiy shaxslar hamda ularning adabiy meroslari bilan bogʻliqligi tahlil davomida 
koʻrib chiqildi. Masalan, buyuk dramaturg Vilyam Shekspir ingliz tili frazeologik 
lugʻat boyligiga oʻzining sezilarli hissasini qoʻshgan. “The Oxford dictionary” 
lugʻatining ma’lumotiga koʻra ularning soni 170ga yetadi
26
. Shekspir tomonidan 
yaratilgan iboralarni odatda shekspirzmlar deb ataydilar. Quyidagi shekspirzmlar 
hozirga qadar ingliz tilida faol qoʻllanib kelinadi: wear your heart on your sleeves 
(s.s.: yuragingni yengingga kiy) – his-tuygʻularingni ochiq ayt, idiomasi Henry V 
asarida birinchi marotaba ishlatilgan.