Turon zarmed universiteti “Maktabgacha ta’lim” yo’nalishi

TURON ZARMED UNIVERSITETI “Maktabgacha ta’lim” yo’nalishi
4.10.guruhi talabasi VAFAYEVA ZEVAR
Mavzu: ALIFBO BO’YICHA TOVUSHLAR BILAN TANISHTIRISH. IKKI, UCH BO’G’NLI SO’ZLARNI BO’LAKLARGA AJRATISH
FAN: Bolalarning o’qish va yozish malakalarini shakllantirish
Dunyoda bizga o‘xshagan o‘z tilini yuqori sanamaydigan, o‘z tilining mazmunini bilmaydigan, o‘z ona tilini qadrlamaydigan millat bormikan, deb o‘ylab qolaman. O‘z tilining muhokamasini eshitishi bilan «e-e» deb, yuzini ters qiluvchilar ham jamiyatimizda afsuski, topiladi. Ularni kim deb atash sizga havola. Undaylarni yuzini teskari qilsin, deb sizni biroz tilimiz tarixiga yuzlantirsam (unlilar xususida).
10 asrdan ortiq foydalanganimiz, eski o‘zbek, ya'ni arabiy yozuvda uchta unli harf (!) bo‘lgan. Bular A, I, U xolos. Xalqimiz ham o‘sha paytda «tilimizda 3ta unli bor ekanda» deb o‘ylab yurishgan ekan. Hatto, U bilan O‘ ni bitta, I va E ni bitta, A va O ni bitta harf va tovush deb hisoblashgan.
O‘sha davrdayoq tilimizdagi unlilar soni 3tadan ko‘pligi va arab yozuvi o‘zbek tilining tabiatini aks ettirmasligini anglagan davlat arbobi Zahiriddin Muhammad Bobur, o‘zining «Xatti Boburiy» yozuvini taklif qilgan.
Bu yozuv ancha qulay, o‘zbek tili tabiatiga yaqinroq, arabiy yozuv asosida edi. Lekin, o‘sha davrdagi «avom» va diniy mutaassiblar buni tushunmasdan Boburning bu harakatlarini, hatto «shakkok»likka yo‘yishgandi. Afsuski, tilimizdagi tovushlarni to‘kis aks ettirishga bo‘lgan bunday toqatsizlik va yov qarash jamiyatimizda, tushunarsiz holda hali ham bor. Bugun ham jamiyatimizda shunday tashabbus egalarini o‘sha davrdagiday «shakkok»ka chiqarishadi.
Arabiy yozuvni o‘ziga qabul qilgan forslar esa, bizdan farqli o‘z tillari ehtiyojidan kelib chiqib, o‘zlarida mavjud bo‘lgan bir nechta tovushlarni qo‘shishgan. Natijada, o‘z tillari o‘zligini hozirgi kungacha ham yaxshi saqlab qolishgan.
O‘tgan asrning 20-yillarida, lotin yozuviga o‘tish jarayonlarida unlilar masalasida tortishuvlar boshlanib, «Tilimizda nechta unli bor?» degan savol o‘rtaga tashlandi. O‘sha davrda o‘zbek adabiy til uchun asos qilib olingan, eng ko‘p aholi so‘zlashadigan Qarluq lahjasiga to‘xtalinib, unda nechta unli borligi o‘rganildi. Eng oxirgi variant 9ta unli tanlangan (unlilar o‘sha davr talaffuzida maksimal darajada ko‘rsatilgan).
Keyingi o‘zgartirishlar natijasida 1934 – yilda, keyinchalik aniqlik kiritish sharti bilan shartli ravishda avval 8, keyin 7 va 6taga tushirildi (shoshma-shosharlik bilan). 1937 – yilda bu borada aniq qadamlar tashlanib endi yangi qoida, barcha o‘zlashgan so‘zlarni o‘zbek tilining «temir qonuni»ga bo‘ysundirishga asoslangan, e'tiborga molik, yangi alifbo loyihasi taqdim etildi. Bu loyiha boshqalaridan farqli har qanday o‘zlashma so‘z ham birinchi navbatda o‘zbek tili ohangida turdosh unli yoki undoshga moslashgan holda qabul qilinadi. Ayni paytda bu tilimiz ohangida «yevro talaffuz» paydo bo‘lishini oldini olardi (bu mavzuga keyingi maqollarda to‘xtalamiz). Lekin bu loyiha ham ikkinchi jahon urushi sabab to‘xtab qolgan.