Turli millat vakillari o’rtasidagi nikoh tuzilishiga ijobiy fikr bildiraman chunki turli XIL qardosh millatlar bilan

15-kazus: Bir kuni Abu Zarul G`iforiy bilan Bilol Habashiy nizolashib qoldilar. Shunda Abu Zarul G`iforiy achchiqlaridan “Ey qora tanlining bolasi” deb yubordi. Bu so`zni Rasululloh (s.a.v) eshitib qoldilar: - “Ey Abu Zarr, senda haliyam johillik sarqitlari bor ekan-da”, dedilar. Bu tanbehni eshitgan Abu Zarul G`iforiyning ustilaridan sovuq suv quyilganday bo`ldi. O`rinlaridan turib kechirim so`ragan holda Bilol(r.a)ning oyoqlari ostiga o`zlarini tashladi. Bilol(r.a) kutilmagan bunday holatni ko`rib: “Ey Abu Zarr kechirdim, mayli turing, kechirdim” dedi. Shunda Abu Zarr “Yo`q, Allohga qasamki ey Bilol, mana shu tabarruk oyog`ingiz bilan mening yuzimni bosmasangiz, men o`rnimdan turmayman” dedi. Hech ilojsiz qolganlaridan keyin Bilol (r.a) oxista oyoqlari bilan Abu Zarul G`iforiyning yuzlarini tekkizdilar.

1. 
   Hadisda bayon qilingan voqea haqida ma`lumot bering.
   
2. 
   Islomda inson shanini qadrlashga qanday e`tibor qilinadi?
   
3. 
   Jamiyatni isloh qilish uchun insonlarning qanday ahloqiy odoblar bilan tarbiyalash kerak?
   
4. 
   Qonunlarda insonlarni haqorat qilganlik uchun qanday javobgarliklar bor?
   

Javob:
Islomda inson shanini qadrlash qay darajada? Islom dini shunday mukammal dinki unda inson qadri yuqoriga qo`yiladi. Inson shani, qadri bizning dinimizda yuksakka ko`tarilganiga bir qancha misollar keltirishimiz mumkin. Masalan biror insonni ko`rganda assalomu alaykum deb qarshilash, ikkinchi inson bunga javoban va alaykum assalom deb alik olishini o`zi ham inson qadri haqidagi savollarga javob bo`ladi. Shu so`zni ma`nosiga qarasak, assalomu alaykum yani sizga Allohdan salomatlik tilayman, sizga Allohni raxmatini tilayman degani. Bunga javob ham shunday, sizga ham Allohdan salomatlik tilayman. Mo`min musulmonlar bir biriga yaxshi munosabatda bo`lishi, ularni ko`rganda dillari og`riydi deb gapirilmagan gaplarni ularning ortlaridan gapirmaslik, ya`ni g`iybat qilmaslik, bir birlarini ortidan shanlariga putur yetkazadigan gaplar so`zlamaslik ham shular jumlasidan. Bunday misollarni juda ko`p keltirish mumkin. Islom inson qadrini qancha ulug`layotganini o`zingiz guvohi bo`lganingizdek Bilol(r.a) misolida ko`rishimiz mumkin. U insonning otalarini ismi Raboh, onalarini ismi Hamama. Bilol(r.a) qora tanli bo`lgan, tug`ulganda qul bo`lib tug`ilgan. Ota-onasi qul bo`lgani uchun, tug`ilishi bilan qullikni bo`yniga olgan. Makkada Islom nuri taralib, Rasululloh(s.a.v) bu dinni tarqatayotganlarida birinchilardan bo`lib bu dinni qabul qiladi. Ammo Makka mushriklari odamlarga saboq bo`lishi uchun, odamlar Muhammad(s.a.v) dinini qabul qilmasliklari uchun himoya qiladigan odami yo`qlarga qattiq zulmlar qildi. Bularning orasida Bilol(r.a) ham bore di. Uni mushriklar tinimsiz qiynar, jonini og`ritar biroq Bilol(r.a) esa o`z dinidan qaytmas edi. Keyinchalik uni Abu Bakr Siddiq(r.a) sotib oladi va ozodlikka chiqaradi. Bilol shuncha azoblardan keyin ham Muhammad(s.a.v) ni davat qilayotgan dinlaridan ishonchi kamaygani yo`q. U inson keyinchalik Rasulimiz(s.a.v)ning muazzinlari bo`ldi<sup>5</sup>. Bu inson qiyosida biz shunday xulosa chiqarishimiz mumkin. Alloh uchun eng aziz inson bu imonda, taqvoda, o`zining Allohga bo`lgan ishonchida mustaxkam, bardavom insondir. Alloh taolo uchun bizning suratimiz emas, siyratimiz muhim.
Jamiyatni isloh qilishda insonning xulqini qanday ahamiyati bor? Bu savolga javob shuki, davlatning rivoji, insonlarning ongi, ruxiy holati va xulqiga uzviy bog`liq. Tarixga bir nazar tashlaylik, eng kuchli davlatlar, imperiyalarda madaniy hayot qanday edi. Albatta kuchli davlatning ham madaniy hayoti, undagi insonlarning ongi ham yuqori darajada bo`lgan. Masalan: yunonlar, rimliklar. Yana bir yirik misol, hamma havas qiladigan saodat asri, yani Payg`ambarimiz(s.a.v) va ulardan keying sahobalar davri, bizning o`lkalarga ham islom kirib kelgandagi birinchi, ikkinchi renessanslar davri. Bu davrlarda insonlar ongi qanday edi? Hamma islomda buyurilgan narsalarni qilar, taqiqlangan narsalardan vos kechar edilar. Masalan halollik. O`z ishini puxta qilishdagi halollik, o`zaro munosabatlardagi halollik, bir o`ylab ko`ring, agar biror jamiyatda kamida shu tamoyil-halollik bo`lganda edi shu jamiyat rivojlanib yuksalib ketgan bo`lmasmidi? Insonlar bir biriga yordam beradi, shuni evaziga o`zining kayfiyati ham ishlari ham doim a`lo darajada bo`ladi. Hamma bir birini hurmat qilib yashasa qanchadan-qancha ishlar o`ylaganimizdan tezroq bitgan bo`lardi.
Bu masalalarga e`tibor qaratishga harakat qilinayapti, bizning jamiyatimizda ham insonlarni har jabhadagi ongini o`zgartirishga, uni yanada yuksaltirishga harakat qilinayapti. Shu bilan birga inson qadrini, shanini himoyalash prinsplari O`zbekiston Respublikasi Jinoyat Kodeksida ham o`z aksini topgan. Bular: odam savdosi, tuxmat, haqorat qilishga yo`l qo`yilmasligi va bu qonuniy asosda himoya qilinishi. Jinoyat kodeksining 140-moddasida – “Haqorat qilish, ya`ni shaxsni qadr qimmatini beodoblik bilan qasddan taxqirlash, basharti, shunday harakatlar uchun ma`muriy jazo qo`llanilgandan keyin sodir etilgan bo`lsa, -
Bazaviy hisoblash miqdorining ikki yuz baravarigacha miqdorda jarima yoki ikki yuz qirq soatgacha majburiy jamoat ishlari yoxud bir yilgacha ahloq tuzatish ishlari bilan jazolanadi”.
16-kazus
Qadariya ham mu’taziliylarga o‘xshab aqidaviy masalada adashgan. Ularning asosiy da’volari Allohning xohshi, qazosi va qadarini inkor qiladilar va «Alloh bandalarining ishidan ojizdir», deydilar. Sunniylar esa, Alloh har bir narsani oldindan biladi, degan bo‘lsa, qadariylar buni inkor qildilar. Ular odillik xudoning asosiy sifatlaridan biri degan fikr asosida gunohni xudo oldindan belgilagan bo‘lishi mumkin emas. Xudodan faqat adolatli ishni kutish mumkin, gunoh ishlar esa inson faoliyati bilan bog‘liq, demak, inson iroda va faollyat erkinligiga ega, shuning uchun u gunoh qiladi, degan xulosaga keldi. Qadariya va Mu’taziliylar qanday ta’limotga suyanadilar?
Javob:
Buni chalkashtirib yubormaslik kerak Qodiriya, milodiy XII asrda tashkil topgan so'fiylik tariqati.
Qadariya (yoki Qadarīya, Ḳadariyyava boshqalar, shuningdek Qadaritlar yoki Kadaritlar) dastlab odamlarning egasi deb da'vo qilgan dastlabki islom dinshunoslarini belgilaydigan haqoratli atama iroda, ularning mashqlari ularni o'zlarining xatti-harakatlari uchun javobgar qiladi, ilohiy jazoni oqlaydi va Xudoni dunyodagi yovuzlik uchun javobgarlikdan ozod qiladi.[1][2] Bu atama kelib chiqadi Qdr (qadar), "kuch".[3][4] Ularning ba'zi ta'limotlari keyinchalik Mu'tazilis va tomonidan rad etilgan Ash'aris.[1]

Qadariya islomdagi birinchi falsafiy maktablardan biri edi.[5] Harakat bilan bog'liq bo'lgan eng qadimgi hujjat bu Risala tomonidan Hasan al-Basriy75/694 va 80/699 yillarda tuzilgan, ammo Islomda iroda erkinligi haqidagi munozaralar ushbu matndan oldinroq bo'lgan.[6]

Sunniy manbalarga ko'ra, Qadariya tomonidan tazyiq qilingan Muhammad bilan solishtirish orqali o'zini Zardushtiylar, kim ham rad etadi oldindan belgilash.[7] Bu haqda xabar berilgan Sunan Abu Dovud: Rivoyat qildi Abdulloh ibn Umar: Payg'ambar aytdilar: "Qadariya bu Sehrgarlar ushbu jamoaning. Agar ular kasal bo'lsa, ularga kasal tashrif buyurmang va agar ular vafot etsalar, ularning dafn marosimlarida qatnashmang ".[8]

Mundarija

Dеmak, oxiratdagi jazo bu dunyodagi amallarga bogʻliqdir. Bandalar qilib oʻtgan amallarining jazosi yoki mukofotini oladilar.
«Qadariya» – bandalar oʻz ishlarini qilishga qodirdir, ularni yaratuvchidir, dеb e'tiqod qiluvchilardir. Ular har bir yaxshilik yoki yomonlik Allohning taqdir qilishi bilan boʻlishini inkor qiladilar. Ularning nazdida, bandaning ishi Allohning qadari, ilmi va irodasi bilan boʻlmaydi. Qadariya mazhabining bu fikriga moʻ'tazila mazhabi ham qoʻshilgan.
Ahli sunna va jamoa mazhabi ulamolari qadariya mazhabining dalillariga ham kuchli raddiyalar bеrganlar.
Birinchi oyatning ma'nosi «surat bеruvchilarning, taqdir qiluvchilarning eng yaxshisidir», dеganidir. Zеro, arablarda ba'zi vaqtlarda «xalq» soʻzi yaratish dеya zikr qilinib, unda taqdir qilish ma'nosi iroda qilinadi.
«Qilib yurgan amallari uchun jazodir» oyatining ma'nosi, qilib oʻtgan amallari sababidan jazo yoki mukofot bеriladi, dеganidir. Ya'ni, bandalar jannatga yoki doʻzaxga amallari sababidan kiradilar. Sabablarni yaratuvchi esa Allohdir. Ushbu oyatda ishlatilgan «bo» harfi sabab ma'nosini ifoda etadi. islomdagi ilk ilohiyot oqimlaridan biri tarafdorlari. Taqdir va iroda erkinligi masalasida jabariylar taʼlimotiga qarshi boʻlib, inson oʻz xattiharakatining yaratuvchisi (xoliqi) deb tushuntiradilar. Q. odillik xudoning asosiy sifatlaridan biri degan fikrga borib, gunohni xudo oldindan belgilab qoʻymaydi, xudodan faqat adolatli ishni kutish mumkin, gunoh ishlar esa inson faoliyati bilan bogʻliq, degan xulosaga keladilar. Q. siyosiy jihatdan umaviylar xonadonidan boʻlgan xalifalar hokimiyatiga qarshi turardilar. Ularning taʼlimotini 8-asr oxirlaridan muʼtaziliylar izchil davom ettirdilar. Lekin, muʼtaziliylar oʻzlariga nisbatan bu atama — Q. atamasi ishlatilishini xohlamasdilar. Manbalarda Q.ning yirik vakillari sifatida quyidagilar zikr etiladi: Maʼbad alJuhaniy (699—700 yoki 703—704 yillarda oʻldirilgan), Gʻaylon adDimashqiy (742 yil oʻldirilgan),
Mutaziliylar (arabcha: المعتزلة — ajralib chiqqanlar, uzoklashganlar) — islomdagi ilohiyot oqimlaridan biri. 8-asr oʻrtasida Arab xalifaligida vujudga kelgan. Asoschilari Vosil ibn Ato (699—748) va Amir ibn Ubayd (761 yil v.e.). Ular oʻz guruhi bilan ustozlari Xasan al-Basriy (728 yil v.e.) maktabidan ajralib chiqqan.

M. Qurʼonni diniy haqiqatning manbai deb eʼtirof etadi, uni soʻzma-soʻz emas, majoziy talqin qiladilar, rivoyatlarga koʻr-koʻrona ishonishga qarshi chiqadilar. M. qadariylarning inson iroda erkinligi haqidagi taʼlimotini rivojlantirdilar va asosladilar. Ular 9-asrda oʻzlarining aqidalar tizimini yaratdilar. Bungacha islomda davlat dini va barcha uchun maj-buriy deb eʼtirof etilgan yagona aqidalar tizimi boʻlmagan. Chunki, dastlabki ikki yuz yillik davomida islom turli fikr, maktab, mazhab, huquqiy firqalar yigʻindisidan iborat boʻlgan. Shuningdek, xalifalar diniy, siyosiy muxolafatdagi harakat (xorijiylar, shialar va boshqalar)ga qarshi kurashuvchi mafkuraviy qurolga zarurat sezayotgan edi. Shuning uchun xalifa Maʼmun (813—833) M. taʼlimotini davlat dini deb eʼlon qildi. Xalifa farmoni bilan barcha qozilar, ilo-hiyotchilar, amaldorlar shu eʼtiqoddami, yoʻqmi, sinab koʻrildi. M. aqidasi (xususan, Qurʼonning yaratilganligi)ni tan olmaganlarni ishdan boʻshatdi, hatto oʻlim jazo chorasini qoʻlladi. Maxsus jazo muassasasi — "mihna" tashkil etdi. Ammo, majburiy choralarga qaramasdan M. taʼlimoti xalifalikda umuman qabul qilinmadi, xalifa Mutavakkil davri (847—861)da esa M. taʼlimoti "shakkoklik" deb eʼlon qilindi. M. aql-idrokni ilo-hiyot asosi deb eʼtirof etgan, tasav-vufni inkor etishga uringan, oʻzlarini yakkaxudolik (tavhid) va adolat (adl) tarafdorlari, deb atagan. M.ning asosiy gʻoyalari vaqti kelib shia ilohiyotchilari tomonidan oʻzlashtirib olindi. M. keyinchalik Iroq va Eronda 11 — 12-asrlarga, Oʻrta Osiyoda 13—14-asrlarga kelib yoʻqolib ketgan. Uning oxirgi vakillaridan biri Zamaxshariydir.

1. Mu’taziylar inson iroda erkinligi haqidagi taʼlimotga suyanadilar
2. Ular qadarni inkor qiladilar va «Inson oʻz amalini oʻzi xalq qiladi», dеydilar. Ularning fikricha, insonning oʻz qudrati boʻlib, u oʻz amallarini oʻzi yaratadi, Alloh taoloning bu ishga hеch daxli yoʻq. Bu fikrga moʻ'taziliylar ham qoʻshilganlar. Shunday ta’limotga suyanadilar

1^ O`zbek tili izohli lug`ati.

2^ Ushbu 13-kazusda yuqoridagi barcha ma`lumotlar Sayidmuxtor Oqilovning- Kalom ilmi o`quv qo`llanmasidan olindi.

3^ Islom lug`ati(elektron shakldagi dastur)dan

4^ Islom ensiklopediyasi(elektron dastur).

5^ Abdulloh domla ma`ruzalaridan