Turkiya va O’zbekiston munosabatlari. Turkiya iqtisodiy o’sish sur’atlari juda yuqori bo’lgan jadal rivojlanayotgan davlatlar qatoriga kiradi. Bu Oecd turkiyani rivojlangan iqtisodiyotga EGA deb hisoblaydi

Turkiya va O’zbekiston munosabatlari.
Turkiya iqtisodiy o’sish sur’atlari juda yuqori bo’lgan jadal rivojlanayotgan davlatlar qatoriga kiradi. Bu OECD Turkiyani rivojlangan iqtisodiyotga ega deb hisoblaydi. Bundan tashqari, Turkiya global va mintaqaviy bo’lishga muvaffaq bo’lgan kam sonli islom davlatlaridan biridir.
1923-1980 yillardagi iqtisodiy model Maykl Porter kitobida u birinchi o’ringa olib chiqiladi .Sohalarning keng doirasi asosida turli mamlakatlarning raqobatbardoshligini tahlil qilish,shu jumladan tashqi savdo strategiyasi, sanoat siyosatini o’zgartirish va qaysi kompaniyalar iqtisodiyotning raqobatbardoshligini oshirishda hukumat emas, korxonalar katta rol o’ynaydi. Allaqachon tugagan import o’rnini bosuvchi model eksportda o’z aksini topdi.Yo’naltirilgan ishlab chiqarish tarmoqlari. Hukumat eksportni yaxlit qo’llab-quvvatlashni amalga oshirdi.Turkiya sanoatning asosiy sohalarini rivojlantirishni maqsad qilgan. Ishlab chiqarilgan mahsulotlar eksporti mamlakat sanoat siyosatining ustuvor yo’nalishi jarayonga aylandi.Tashqi bozorda turk ishlab chiqaruvchilarining raqobatdosh ustunliklarini shakllantirildi. Natijada, mamlakatning umumiy tashqi savdo aylanmasi oʻsdi, geografiyasi kengaydi va uning tarkibidagi sifat o’zgarishi: qishloq xo’jaligining ulushi kamaydi, Ishlab chiqarish ulushi esa ko’paydi(1980 yildagi 23% dan 2018 yilda 97% gacha). Uning yalpi ichki mahsuloti bo’lishiga qaramay mamlakatda islohotlar boshlanishidan oldin birinchi navbatda qishloq xo’jaligi, sanoatning ulushi 1981 yildan rivojlana boshladi. Shuning uchun Turkiya birdan rivojlandi.Buni quyidagi chizmadan kursa buladi.



Natijada Turkiya eng kuchli va jadal rivojlanayotgan davlatlardan biriga aylandi.Shu nuqtadan boshlab iqtisodiy o'sish mamlakatning ijtimoiy va iqtisodiy ko'rsatkichlari yaxshilanib, aholi farovonligi ham yuksalmoqda.Turkiyaning iqtisodiy hayotida Din tobora muhim rol o'ynamoqda. Murakkab munosabatlar natijasida 2002 yilda dunyoviy hukumat va kuchayib borayotgan siyosiy islomiy harakatlar o'rtasidagi hukm partiyasi (Adolat va taraqqiyot partiyasi – Adalet va Kalkinma Partisi (AKP))hozirgi kunda raislik qilmoqda. Prezident Rajab Toyyib Erdo'g'an parlament saylovlarida g'alaba qozondi. Yangi iqtisodiy siyosat,
partiya tomonidan amalga oshirilgan ishlar jadal rivojlanishiga katta hissa qo‘shdi.Mamlakat iqtisodiyoti shunday qilib, 2010-2018-yillardan beri Turkiya yalpi ichki mahsulotning o'rtacha 7% o'sish sur'atiga erishdi.Shunga qaramay, mamlakat ichida ham, tashqarisida ham siyosiy va iqtisodiy vaziyat noqulay bo'lgan paytda Turkiya yuqori o'sish sur'atlariga erisha oldi va OECD ma'lumotlariga ko'ra joriy qoidalar 2019 yilda ham saqlanib qoladi.Turkiyaning rivojlangan mamlakatlarga eksporti sezilarli darajada bo’ldi.Liberal islohotlar boshlanganidan besh yil o’tib, Turkiyaning iqtisodiy tuzilishi va uning Eksport tuzilmasi, xususan, qishloq xo’jaligining ulushi sifat jihatidan yaxshilandi. YaIM kamaydi, ishlab chiqarish sanoatining ulushi oshdi, Eksport uchun ishlab chiqarilgan mahsulotlar ham (38% dan 94% gacha) o’sdi. Sanoat eksporti o’sishining ortib borayotgan qismi to’qimachilik va kiyim-kechak, oziq-ovqat va ichimliklar kabi sohalarda sodir bo’ldi.Ishlab chiqarish, po’lat sanoati, avtomobil ishlab chiqarish, mashina va uskunalar ishlab chiqarish. Bundan tashqari, 2018 yilda Turkiyaning umumiy eksportidagi yuqori texnologiyali ishlab chiqarish ulushi 4%, o’rta Texnologiya – 61%, past texnologiyali – 35% bo’ldi.
S
hu sababli, o’zgarishlar import tomonida ham sodir bo’ldi. Avvalo, yoqilg’ining ulushi Foydali qazilmalar 1980 yildagi 49% dan 2017 yilda 16% gacha kamaydi, ikkinchidan, mashinasozlik va Uskunalar 16% dan 31% gacha ko’tarildi. Biroq, o’zgarishlar faqat raqamlarda sodir bo’ldi.Yuqorida aytib o’tilgan import miqdori yo’qligi sababli ko’p miqdorda mineral import sodir bo’ladi.Energiya manbalari (neft va gaz) Turkiya importga juda bog’liq.Natijada, davlat savdo hisobidagi neft va gaz surunkali salbiy balansga ega.2018-yilda tashqi savdo taqchilligi qariyb 55 milliard dollarga yetdi va tanqislik asosiy omillardan biriga aylandi.1980-yillarning liberallashuvidan beri Eksport va import tez sur’atlar bilan o’sib bormoqda.

Bozor iqtisodi dasturini amalgam oshirishda tashqi savdo sohasida birmuncha o‘sishlarga erishildi. Eksport so‘nggi 20 yil ichida XX asrda o‘n martadan ortiqqa oshdi, biroq import deyarli ikki marta eksport qiymatidan ortiq bo‘ldi. Tashqi savdo balansidagi kamomat katta iqtisodiy muammo bo‘lib qolmoqda. Eksportning 80%i qayta ishlash sanoatining mahsulotlaridan tashkil topgan (to‘qimachilik- tikuvchilik mahsu­lotlari – 67%, qora metallar – 24%). Eksport qiymatining 10%dan ortig‘ini qishloq xo‘jalik mahsulotlari beradi. Turkiya yong‘oq, xo‘l va quruq mevalar, sitruslar, tamakining yiril eksportyori. Asosiy import mahsulotlari: neft, ishlab chiqarish xom ashyosi, mashina va jihozlar. Asosiy savdo hamkorlari: YI mamlakatlari (eksportning 60%gacha va importning 50%i), Yaqin Sharq (20%gacha), AQSH (7% va 12%), MDX mamlakatlari (6% va 9%). Rossiya-turk savdo-iqtisodiy hamkorligi rivojlanmoqda, jumladan qo‘shma korxonalar tashkil etishda, asosan gaz yetkazib berish hisobiga Rossiyada ijtimoiy-madaniy ahamiyatdagi turli ob’yektlar va xususiy o’byektlar turk firmalari tomonidan qurilmoqda.




Turkiya O‘zbekiston munosabatlari. Turkiya O‘zbekiston Respub­likasining mustaqilligini 1991-yil 16-dekabrda tan olgan. Ikki mamlakat o‘rtasida diplomatik munosabatlar 1992-yil 4-martda o‘rnatildi. 2001-yil fevral oyidan boshlab R.Uman Turkiyaning O‘zbekistondagi Favqulotda va Muhtor elchisi sifatida faoliyat ko‘rsatmoqda. O‘zbekiston Respublika­sining Anqaradagi elchixonasi 1993-yil yanvardan o‘z faoliyatini bosh­lagan 2002-yil fevral oyidan e’tiboran R.Isaev O‘zbekiston Respub­lika­sining Turkiyadagi Favqulotda va Muhtor elchisidir. Istanbul shahrida O‘zbekiston Respublikasining Bosh konsulxonasi faoliyat ko‘rsatmoqda. Ikki davlat o‘rtasidagi munosabatlarning shartnoma-huquqiy asosini O‘zbe­kiston va Turkiya o‘rtasida “Abadiy do‘stlik va hamkorlik to‘g‘ri­sida”gi shartnoma hamda siyosiy, savdo-iqtisodiy, ilmiy-texnikaviy, tero­rizmga va giyohvand moddalar bilan noqonuniy savdo qilishga qarshi kurash, huquqiy yordam, sog‘liqni saqlash, transport, turizm, madaniyat va boshqa sohalarda imzolangan 70dan ortiq hujjatlar tashkil etadi. O‘zbekiston Respublikasi va Turkiya Respublikasi o‘rtasida savdoda eng qulay rejim o‘rnatilgan. 2003-yil yakuniga ko‘ra, ikki mamlakat o‘rtasida tovar aylanmasi o‘tgan yilgiga nisbatan 42,2%ga o‘sdi va 270,8 mln. AQSH dollarini tashkil etdi. Bunda eksport 129 mln. AQSH dollarini, import esa 141,8 mln AQSH dollarini tashkil etdi. Eksport mahsulotlari: rangli metallar va ulardan tayyorlangan buyumlar 42%; ip-gazlama, matolar va yigirilgan ip 38%; tirikotaj gazlama 6,9%; xizmatlar 6,7%, paxta tolasi 1,6%; mevalar va yong‘oqlar 1,2%, neftni qayta ishlash mahsulotlari 0,7% iboratdir. Import mahsulotlari: yer usti transporti vositalari uchun butlovchi va ehtiyot qismlar 26,1%, texnik asbob-uskunalar 18,4%, opitk asboblar va apparatlar 5,1%, elektr uskunalari 4,6%, plastmassalar va ulardan tayyorlangan buyumlar 4,4% va boshqalar tashkil etadi. 2004-yilning birinchi choragi yakunlariga ko‘ra, ikki mamlakat o‘rtasida tovar aylanmasi 118,2 mln. AQSH dollarini tashkil etdi. Bunda eksport 66,1 mln AQSH dollarini, import esa 52,1 mln. AQSH dollarini tashkil etdi.




O‘zbekiston Respublikasida Turkiya investorlari ishtirokida 244ta korxona ish yuritmoqda, ulardan 53tasi 100% Turkiya sarmoyasiga tuzil­gan. Turk sarmoyalari ishtirokida tashkil etilgan eng yirik korxonalar quyidagilardir: “Papfen” qo‘shma korxonasi (yigirilgan ip ishlab chiqa­rish), “Sharq-Mir Ltd” qo‘shma korxonasi (chakana savdo), “Beta Algo­ritm” qo‘shma korxonasi (choy qadoqlash), “Dilek Interprayzes” xorijiy korxonasi (qandolat mahsulotlari ishlab chiqarish), “Aylin gida sanayi kompani” xorijiy korxonasi (oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarish), “Demir” xorijiy korxonasi (savdo va xizmatlar).