Sodiqov Xurshidning "Soha iqtisodiyoti va menejmenti"

TDTU 4-kurs 84-16 guruh talabasi

Sodiqov Xurshidning “Soha iqtisodiyoti

va menejmenti” fanidan yozgan 2-oraliq nazorat ishi

И.КАРИМОВ НОМИДАГИ ТОШКЕНТ ДАВЛАТ ТЕХНИКА УНИВЕРСИТЕТИ

«Саноат иқтисодиёти» кафедраси

"Соҳа иқтисодиёти ва менежменти" фанидан оралик назорати-1

ВАРИАНТ № 2

1. 
   Ишлаб чиқариш куввати омилларини таърифланг.
   
2. 
   Айланма маблағлар нима?
   
3. 
   Ахборот манбаи нима?
   

Кафедра мудири Хашимова Н.А.

Тузувчи Тарахтиева Г.К.
“____” август 2019 йилда кафедра мажлисида тасдикланган (баённома№1)


Javoblar:
1. Sanoat korxonasining ishlab chiqarish quvvati deganda, ilg'or texnologiyalardan foydalangan holda, ishlab chiqarish va mehnatni tashkil qilishni yaxshilagan holda, ishlab chiqarish uskunalari va ishlab chiqarish mablag'laridan to'liq foydalangan holda yuqori sifatli mahsulot ishlab chiqarish yoki xom ashyoni qayta ishlash hajmi (rejalashtirilgan yilga mo'ljallangan nomenklatura va assortimentda) tushuniladi. Muayyan rejalashtirish davri uchun hisoblab chiqilgan korxonaning rejalashtirilgan ishlab chiqarish quvvati korxonaning loyihalashtirish quvvatidan ajralib turishi kerak, bu qurilayotgan yoki rekonstruktsiya qilinayotgan zavodni loyihalash uchun boshlang'ich ko'rsatkich sifatida olingan mahsulot hajmining oldindan belgilangan qiymati hisoblanadi.
Korxonaning ishlab chiqarish quvvati - bu sanoat usullarida ko'rsatilgan barcha sanoat korxonalari uchun umumiy bo'lgan uslubiy qoidalarga muvofiq aniqlanadigan hisoblash qiymati. Shunday qilib, muhandislik va metallni qayta ishlash sohalaridagi korxonalar uchun yagona tarmoqlararo ko'rsatma tasdiqlangan.
Ishlab chiqarish quvvati bir qator omillarga bog'liq:
- ishlab chiqarish dasturining mehnat sig'imiga;

- xo'jalik subektining ish vaqtiga;

- asbob-uskunalarning ishlash vaqtiga;

- maxsulot ishlab chikarilayotgan xomashyo va materiallar tarkibi va sifatiga;

- ishlatilayotgan texnika va texnologiyalarning darajasiga;

- ishchilarning malakasiga.

Kiruvchi quvvat - bu rejalashtirilgan davr boshidagi quvvat, buxgalteriya hisob-kitoblari asosida aniqlanadi.

Chiqish quvvati - bu hisobot davri oxiridagi quvvat. U hisoblash yo'li bilan aniqlanadi.

bu yerda:

M_ox - ohirgi hisobotga asoslangan quvvat;

M_b - boshlang'ich quvvat;

M_ya- yangi kurilish (kengaytirish, ta'mirlash) natijasidagi quvvat;

M_e.ch - ekspluatatsiyadan chiqqan quvvat.

O'rtacha yillik quvvat - o'rta arifmetik hisob-kitobga tayangan, yil davomida ishga tushirilgan yoki to'xtatilayotgan quvvatdir. Yil davomida korxona ega bo'lgan o'rtacha quvvat, bir yillik o'rtacha quvvat deyiladi va u quyidagicha topiladi.

bu yerda:

M_b – yil boshidagi quvvat;

M_k– yil mobaynida kiritilgan quvvat;

M_ch – yil mobaynida ishlab chiqarishdan chiqarilgan quvvat;

- ekspluatatsiya vaqtidagi oylar soni;

- ekspluatatsiyadan chikkan muddatdan hisob-kitob muddatigacha bo'lgan oylar soni.
Ishlab chiqarish quvvatini hisoblashda o'rtacha yillik quvvatdan foydalanish darajasi, shuningdek vaqt o'tishi bilan uskunalarning o'rtacha yuk omillari aniqlanadi. Yuk omillari ushbu uskunada mahsulot ishlab chiqarish uchun zarur bo'lgan ish kuchini ikki smenali ish rejimida uskunaning ish vaqtining haqiqiy (ishlaydigan) yillik fondiga bo'lish yo'li bilan aniqlanadi. Korxonaning ishlab chiqarish quvvatini hisoblash quyidagi dastlabki ma'lumotlarga asoslanadi:

• 
  Jihozlarning miqdoriy tarkibi va texnik darajasi;
  
• 
  Korxonaning ishlash tartibi;
  
• 
  Ishlab chiqarish mahsulotlari yoki jihozlarining ishlashi murakkabligining ilg'or texnik standartlari;
  
• 
  Mahsulotlar nomenklaturasi.
  

Uskunaning miqdoriy tarkibi va texnik darajasi korxonaning ishlab chiqarish quvvatini aniqlashda muhim rol o'ynaydi.


2. Aylanma mablagʻlar (yoki aylanma vositalar) — korxona (xoʻjalik)ning xoʻjalik faoliyatini moliyalash uchun foydalanadigan pul mablagʻlari; Aylanma vositalar aylanma ishlab chiqarish fondlari va muomala fondlaridan tashkil topadi. Aylanma ishlab chiqarish fondlari ishlab chiqarish jarayonida bir marta ishtirok etadi, har bir ishlab chiqarish davrida butunlay isteʼmol qilinadi, oʻz natural shaklini oʻzgartiradi, uning qiymati yetishtirilayotgan mahsulotga toʻliq oʻtadi va mahsulot sotilishi bilan pulga aylanadi (xom ashyo, materiallar, kelgusi davr xarajatlari, arzon baho anjomlar va boshqalar).

Korxonaning aylanma mablag'lari aylanma fondlar va muomala fondlariga taqsimlanadi.

Muomala fondlari — mahsulotning korxonadan chiqib to sotilishiga qadar muomala jarayonida band boʻlgan vositalar (sotuvga chiqariladigan tayyor mahsulot qiymati, kassadagi naqd pul mablagʻlari va bankdagi hisobvaraqsa turgan mablagʻlar). Aylanma fondlarning muomala fondlari bilan birikishi iqtisodiy jihatdan asosli boʻlib, mablagʻlarning muomala va ishlab chiqarish sohalarida taqsimlanishini nazorat etishga imkon beradi.
Muomala fondlari korxonaning tayyor mahsulot zaxirasini yaratish uchun mo'ljallangan pul mablag'lari, chek va veksellar, aksiyadorlarning qarzlari, turli xil debitorlik qarzlari, bank va kassalarning xisob raqamlaridagi mablag'lardan iborat bo'ladi. Muomala fondlari va aylanma fondlari birgalikda korxonaning aylanma mablag'larini tashkil qiladi.

Aylanma mablag’lar
Aylanma fondlar	Muomala fondlari
Ishlab chiqarish jamg’armalari	Iste’molchiga jo’natilgan va to’lanmagan mahsulotlar
Kelgusi davr xarajatlari	Qimmatli qog’ozlar
Tugallanmagan ishlab chiqarish	Hisob qilinmagan pul mablag'lari
Me'yorlashtirilgan aylanma mablag'lar	Bankda xisob varag'idagi pul mablag'lari
	Skladdagi tayer maxsulot
	Me'yorlashtirilmagan tayyor maxsulot

Aylanma mablag'lar hosil boʻlish manbalariga koʻra korxonaning oʻz Aylanma mablag'larga va qarzga olingan (jalb qilingan) Aylanma mablag'larga boʻlinadi. Korxonaning oʻz Aylanma mablag'lar yillik moliya rejasiga muvofiq ishlab chiqarish zaxiralari, tugallanmagan ishlab chiqarish, tayyor mahsulot zaxiralari barpo etish uchun zarur boʻlgan minimal ehtiyojlar asosida belgilanadi. Korxona oʻz Aylanma mablag'larining rejasidagi summasi normativ deb ataladi. Katta daromad oladigan korxonalar katta miqdorda oʻz Aylanma mablag'lar fondini barpo etadi. Qarzga olingan Aylanma vositalar mablagʻlarga boʻlgan vaqtinchalik ehtiyojlarni qondirishga moʻljallanadi. Bankdan kredit olish va passivlarning ayrim turlari (kreditorlik qarzdorligi va boshqalar) dan foydalanish hisobiga hosil qilinadi. Aylanma mablag'lardan samarali foydalanganlikning muhim koʻrsatkichi — ularning aylanuvchanligi, yaʼni Aylanma mablag'larning aylanish soni va bir aylanishning kun hisobidagi davridir. Aylanish soni mahsulotni sotishdan olingan yillik tushumni Aylanma mablag'larning oʻrtacha yillik qiymatiga boʻlish yoʻli bilan topiladi.

Aylanma mablag'larning aylanuvchanligini tezlashtirish xalq xoʻjaligida katta ahamiyatga ega. Chunki bu holda Aylanma mablag'larga boʻlgan ehtiyoj kamayadi, pul va moddiy resurslardan samarali foydalaniladi.
Aylanma mablag'lardan quyidagi hollarda foydalaniladi:

• 
  xomashyo, material, ehtiyot qismlar xamda ishlab chiqarishni tashkil qilishda, zarur bo'lgan mehnat predmetlari sotib olishda;
  
• 
  ishlab chiqarish jarayonida iste'mol qilinuvchi elektr energiyasi, yoqilg'i kabi resurslar uchun xaq to'lashda;
  
• 
  korxonani tashkil etish va faoliyat yuritish davrida oylik ish haqi to'lanishi;
  
• 
  soliq va boshqa to'lovlarni to'lashda.
  

Aylanma ishlab chiqarish fondlari aylanma mablag'larning eng faol qismi bo'lsa, muomala fondlari ishlab chiqarish jarayonida bevosita ishtirok etmaydi xamda yangi iste'mol qiymatini yaratmaydi. Aylanma mablag'lar doimo aylanishda bo'lishi zarur, ularning samaradorligi va korxona iktisodiga ta'siri shunda ko'zga tashlanadi.
Aylanma ishlab chiqarish fondlari tarkibiy qismlari yoki elementlari o'rtasidagi foizlarda

ifodalanuvchi o'zaro munosabatlar aylanma ishlab chiqarish fondlarining tuzilmasini tashkil qiladi. Aylanma ishlab chiqarish fondlari va muomala fondlari o'rtasidagi foizlardagi munosabatlar korxona aylanma mablag'larining tuzilmasi deb ataladi.

3. Korxona tomonidan yo’qotilgan axborot - bu natija va boshqaruvning yoqotilganidir. Shuning uchun axborot tizimlari qurilishida qo’yiladigan strategik maqsad, korxona erisha oladigan oqimlarining barchasini jamlashga sharoit yaratish, ofisda avtomatlashgan ish joyini integrasi qilishga kerak bo’lgan axborot oqimlari: nutq, tasvir, matn, ma'lumotlarni olishdir.

Kommunikatsiya - bu axborot almashishdir. Ana shu axborot negizida rahbar ma'lumotlar olib, samarali qarorlar qabul qiladi va ishchi xodimlarga etkazadi7.

Kommunikatsi jarayonida kuniga hamma qatnashadi, ammo uning samaradorligi hammada har - xil bo’ladi. Insonlar o’zaro muloq’otda bo’lar ekan, ularning vazifalarini hal etishga harakat qilishadi

Aksariyat korxonalar uchun ma'lumotga bo'lgan ehtiyoj tarkibi taxminan bir xil. Ma'lumotlar doimiy ravishda va to'liq ravishda ishlab chiqarish, biznes va boshqa faoliyat turlarini aks ettirishi kerak. Axborotning tarkibi iqtisodiy, huquqiy, texnik bo'lishi mumkin.
Shunday qilib, boshqaruv tizimida axborotni uzatish, olish, qayta ishlash va berish jarayoni amalga oshiriladi. Ishlab chiqarishning borishi to’g’risidagi ichki axborot boshqaruvchi tizimga muttasil kelib tushadi. Bu:
1. Ish o’rinlariga xom ashyoning kelib tushishi;

2. Stanok, uskunalarning ishlashi;

3. Ishchilarning ishlab chiqarish normalarini bajarishi;

4. Tayyorlangan buyumlar miqdori va ularning sifati;

5. Mahsulotlarni sotishi haqidagi axborotlar.
Tashqi axborotlar, ya’ni:

1. 
   Yuqori tashkilotlardan olinadigan farmoyish, qaror va topshiriqlar;
   

2. Mahsulot iste’molchilari talablari;

3. Boshqa korxonalarning ilg’or tajribalari;

4. Raqobatdoshlarning xatti-harakatlari;

5. Bozorlardagi holat, ulardagi muvozanat;

6. Inflyatsiya va ishsizlik darajasi;

7. Byudjetga to’lovlar va hokazolarga oid ma’lumotlar shu turkumdagi axborotlar sirasiga kiradi. Bular tashqi muammolardan kelib chiquvchi axborotlar hisoblanadi.

Agar korxona ichida axborot oqimlarining kelishi va tashqi dunyo bilan aloqalar buzilsa, korxonaning yashashi xavf ostida qoladi.

Boshqarishda foydalaniladigan va bajarilishi uchun uzatiladigan axborotlarga quyidagi talablar qo’yiladi:

1. Ishonchlilik;

2. Tushunarli, bir ma’nolilik;

3. Tezkorlik;

4. To’liqlik;

5. Tejamlilik.
Zarur paytda kerakli natija beradigan axborotlar qimmatli hisoblanadi. Kech berilgan axborotlar o’z qimmatini yo’qotadi.

Axborot yetishmasligi yoki haddan tashqari ko’payib ketishi tezkor va to’g’ri boshqarishga halal beradi. Va, nihoyat, boshqarish apparati xodimlari qanchalik yuqori malakali bo’lsalar, axborot qimmati ham shunchalik yuqori va tartibga solingan bo’ladi. Boshqarish organlari ma’lumotlar qabul qiluvchi texnika vositalari bilan qanchalik mukammal ta’minlangan bo’lsa, rahbarlarga ortiqcha, befoyda ma’lumotlar shunchalik kam kelib tushadi. Bu esa o’z navbatida axborot oqimidagi tejamkorlikni ta’minlaydi.

Axborot tizimlarini boshqarish Ijtimoiy-iqtisodiy ob'ektning axborot tizimi - bu boshqarish jarayonining barcha tadbirlarini amalga oshirish uchun zarur va yetarli ma'lumotni taqdim etadigan vositalar, usullar va ijrochilarning birikmasi. Axborot tizimida, eng muhimi, ijrochilarning yuqori professional darajadagi toza, ijodiy faoliyati. Ushbu faoliyat jarayonida ma'lumot olish, saqlash, o'zgartirish va undan foydalanishda ixtisoslashgan vositalar va usullarning imkoniyatlari amalga oshiriladi.
Axborot tizimining asosiy tarkibiy qismlari quyidagilardan iborat:

1) yuqori malakali ishchilar tarkibi, ular tarkibiga muhandislik, texnik va xizmat ko'rsatuvchi xodimlar, barcha bo'g'inlar va menejment darajalari rahbarlari va menejerlari kiradi;

2) axborot resurslari - boshqaruv faoliyatida foydalaniladigan ma'lumotlar. Kompyuter vositalarini (dasturiy ta'minot, algoritmik tillar, kompyuter dasturlari va boshqalar) ishlatish uchun foydalaniladigan ma'lumotlar alohida o'rin egallaydi;

3) moddiy resurslar (axborot tashuvchilar, ma'lumotlarni to'plash, saqlash, uzatish, qayta ishlashning texnik vositalari);

4) axborot aylanish kanallari.

Axborot tizimlari ikki xil bo‘lishi mumkin.
Oddiy tizim. Axborot paydo bo‘lgan joydan iste‘mol joyiga keltiriladi. Bunday axborot telefon orqali yoki signallar vositasida kelib tushishi mumkin.	Murakkab tizim. Bu tizim ishlab chiqarish va boshqaruv tarkibining murakkabligi bilan bog‘liq.

Axborotlarni to’la o’zlashtirish davri. Bunda axborot oddiy mexanizimlardan foydalanilgan holda butunlay qayta ishlanadi.

Aralash axborot tizimi. Bunda axborotni mexanizatsiyalashgan va avtomatlashgan qurilmalari yordamida o’zgartirishlarga erishiladi. Bu tizim avtomatlashgan nazoratni ta’minlaydi, ba’zida korxonaning ishlab chiqarish faoliyati ustidan oddiy boshqaruv jarayonini amalga oshiradi.