Turkiy tillarda soda gap sintaksisi

Turkiy tillarda soda gap sintaksisi

406-guruh talabasi Bakirov Qudratillo

Gap bo’laklari

Gap bo’laklariga ajratish tamoili uch xil munosabat asosiga quriladi:

Shakliy munosabat: grammarik ko’rsatkich orqali aniqlash: akamning –doim aniqlovchi

Mazmuniy munosabat:asosga birikib qolgan Grammatik shakllar. Zarda bilan gapirdi-hol.

Birikish munosabati: belgining bog’lanishi: Chiroyli gapirdi-hol; Chiroyli qiz-Aniqlovchi

Kesim

Barcha turkiy tillarda Kesim gapning markazi asosi hisoblanadi.

Ega

Gapning subyektiv valentligini to’ldirib kesm bilan moslashadi

Aniqlovchi

Gapning atributiv valentligini to’ldiruvchi bo’lak va ot va otlashgan so’zlarga bog’lanadi.

Hol

Gapning releyetiv valentligini to’ldirib,fe’llar bilan birikuvchi bo’lak

To’ldiruvchi

Gapning obyektiv valentligini to’ldiruvchi bo’lak. Asosan fe’llarga birikadi

Gapning grammatik asosi

Turkiy tillardagi gapning asosini, yadrosini predikativ munosabat

tashkil etadi. Predikatsiya ega va kesim o'rtasidagi munosabat bo'lib, ega

ifodani namoyon etuvchi, kesim esa ifodaning o‘zi hisoblanadi.

Turkiy tillarda predikatsiyaning ikki usuli farqlanadi:

1 ) predikativ munosabatni ifodalashning har ikki asosi - ega va kesim ishtirok etadi: Men - talaba. Bu o ‘rinda talaba so‘zi predikativ vazifani

ko'rsatuvchi yoki ega sifatida ajratishga asos bo‘luvchi shakl ko'rsatkichiga ega emas. Ega vazifasida keluvchi men so‘zi ishtirokisiz predikativ munosabat reallashmaydi va gap tuzilmaydi.

2) predikativ munosabatning ikkinchi tipida predikatsiyaning ikki uzvi talab qilinmaydi. Bunda kesim tarkibida bir vaqtning o'zida ikki grammatik kategoriya - predikatsiyani va ega shaxsini ifoda etuvchi ko'rsatkich mavjud bo'ladi. Birinchi tipdagi Men talaba gapi ikkinchi tipda Talabamanko'rinishiga ega bo'ladi. Talabamantipidagi ko'rinishda alohida ega y o'q, faqat bajaruvchi men// man shaxs ko'rsatkichi orqali

ifodalanadi.

Turkiy tillarda III shaxsdagi predikativlikni ifodalashtsing ikki usuli ajratilgan:

1) nisbatan qadimiy bo'lgan, turkiy tillarda olmoshning turlanishidan

shakllangan -ol//-ulko'rsatkichi. Bu shakl qadimgi turkiy tilda kuzatiladi,

hozirgi turkiy tillarda ham uchraydi:

ul esce ul.

2) -tir//-dir, -di//-t. Bu ko'rsatkich hozirgi-kelasi zamonni ifodalovchi

turur//durur sifatdoshidan shakllangan.

-ol//-ul ko'rsatkichi ayrim tur­

kiy tillardagina saqlanib qolgan b o ‘Isa. -tur//-dur shakli umumturkiv

ko‘rsatkich hisoblanadi.

tur//-dur k o ‘rsatkichining

predikativlikni ifodalash xususiyati ozarbayjon, turk, turkman tillarida

to ‘liq namoyon bo'ladi.

Sodda gap turlari

Sodda gaplar eganing ishtirok etish yoki etmasligiga ko'ra ikki xil

bo'ladi:

Egasi mavjud gaplar

Turk:Biz geldik!

Egasiz gaplar

turk: Yarin gidecegiz

Sodda gaplar ikkinchi darajali bo'laklar ishtirokiga ko'ra:

Sodda yig’iq

Turk: Ben anladim.

Sodda yoyiq turk:

Bu seni ilgilendirmez.

Kesim qaysi turkum bilan ifodalanishiga k o 'ra ikki xil bo'ladi:

F e’l-kesim bilan

ifodalangan sodda gaplarda predikativ asos —a,-y+ti//-di ( o'zb., n o 'g '.,qoz., qirg1., qar., olt. tillarida: keledi'); -ar//-irk e la s i zamon shakli: -alu);-ar//-ir +to ‘liqsiz f e ’l+shaxs-son qo'shimchalari (kelir edim);di/Z-tife’lining qadimgi shakli-1 (keladi-kelet) bilan ifodalanadi.

Ot kesim

olt. sler altay ulus “siz oltoy xalqi": boshq. min yaziusi; “men yozuvchi”; qar. sorj aytirlarki, biz karaxcdar “ so‘ng ayturlarki. biz qaroqchilar”; turkm. Har

kimii ozdardi oztine aji“Har kimning o ‘z dardi o'ziga achchiq”; uyg \Atlariuraq, yollan uzaq“Otlari ko'rimsiz, vo'llari uzoq”.