Turkiy she’riyat va Alisher Navoiy ijodi. Navoiyning ijodiy takomil jarayoni

Odame ersang demagil odame -
Onikim yo’q xalq g`amidin g`ami.

“Naf’rasonlik” – Alisher Navoiy asarlarida (xususan, “Hayrat ul-abror” dostonining maxsus bobida) ulug`langan yuksak ma’naviyat egalariga xos insoniy fazilat. Jamiyatga, o’zga insonlarga xolis yordam berish, mehr ko’rgazish, o’zgalarning mushkulini oson qilishni o’zining hayotdagi asosiy maqsadi deb bilish. Shoirning quyidagi satrlarida bu g`oya yorqin ifodalangan:

Bu mashhur bayt «Hayratul abror» dostonining 13-maqolatidan bo’lib, bu bob to’lig`icha insonlarni «nafrason», ya’ni o’zgalarga, xalqqa foydasi tegadigan shaxs bo’lishga da’vat etadi.
Kimki bir ko’ngli buzuqning xotirin shod aylagay,
Oncha borkim Ka’ba vayron bo’lsa, obod aylagay.

Alisher Navoiy insonning bu dunyoda yashashdan asl maqsadi o’zga insonlarga, el- yurtga foydasi, nafi tegishda deb biladi. «Majoz tariqi» bosqichi islom mintaqa ma’naviyati takomilining eng oliy pog`onasi bo’lib, Tavhid ta’limotining eng mukammal talqini deb, qarash mumkin. «Haqiqat asrori», ya’ni Tavhid mazmunini «majoz», ya’ni ushbu zohir bo’lib turgan olamdan qidirish, Haq asrorini anglab yetish uchun xolis niyat, pok ko’ngil bilan «majoz»ni, «foniy», o’tkinchi dunyo, «surat» ni tadqiq etish, tushunib yetish orqali Haqiqatni, «ma’noni» anglashga urinish, birinchi navbatda, inson qalbiga quloq tutish, samimiy va beg`araz mehr bilan o’zgalar qalbiga yo’l topish, Insonlarni, tabiatni tushunish orqali Haq asrorini, Tavhid mohiyatini idrok etish - «Majoz tariqi»ning buyuk ajdodlarimiz Xusrav Dehlaviy va Bahovaddin Naqshband, Hofiz Sheroziy va Lutfiylardan meros bo’lib, Alisher Navoiy ijodida o’zining eng mukammal ifodasini topgan o’ziga xos dunyoqarash, tafakkur tarzining mohiyati, asl o’zagidir. Bu bosqich yagona islom mintaqa ma’naviyati takomilining qonuniy yakuni bo’lib, turkiy tilda, o’zbek mumtoz adabiyotining bobokoloni ijodida avj nuqtaga erishdi. Bu dunyoqarashni butun ichki murakkabligi, ko’lami va teranligi bilan o’sha davr sharoitida faqat badiiy adabiyotda, badiiy timsollar tili bilangina ifodalash mumkin edi. Zero, «majoz» tushunchasi o’zi badiiy adabiyot tilining asosiy xususiyatiga oiddir.

1 Bertels. B.E. Ibrannыe trudы. Nizami i Fuzuli. M.-«Nauka»-1962, s.174.

1¹ O’sha asar s.177.

2² Sittayi Farididdin Attor ( O’zFA SHarqshunoslik instituti qo’lyozmalar xazinasi, inventar №813), 17a-varaq.

1¹ Alisher Navoiy. Asarlar. 15-jild. T., 1968, s.166

2 O’sha asar. S.219

3 Alisher Navoiy. Asarlar. 13-jild. T., 1966 s.42

4 Alisher Navoiy. Mahbub ul-qulub, T., 1983, s.51-52

5 Alisher Navoiy. Asarlar 13-j., s.42.

6 Alisher Navoiy. Mahbub ul-qulub, s.52

7 Alisher Navoiy. Asarlar, 14-jild. 1967, s.46-47

8 Alisher Navoiy. Mukammal asarlar to’plami., 14-j. T., 1998, s.70

9 Alisher Navoiy. Mahbub ul-qulub. 1983, s.54. (Ushbu uchinchi ishq ta’rifi mustaqil qaramlik davrida ommaviy nashrlarda tushirib qoldirdilar va faqat arab yozuvida bosilgan yig’ma nusxadagina mavjud. Biz uni tushunarli bo’lishi uchun faqat nasriy bayonda ifoda etdik – muallif.)

10 Alisher Navoiy. Mukammal asarlar to’plami. 6-j. T. 1990, s. 512-513