Turkiy guliston yoxud axloq so’zboshi o

AQSOMI JAHOLAT
Jaholat ikki qismdurki, birini «jahli basit», ikkinchisini «jahli murakkab» deyilur. «Jahli basit» maraziga mubtalo bo’lgan kishilar bir narsani bilmasalar ham bilmaganliklarini iqror va e’tirof qilurlar. Shuning uchun buning davosi oson: faqat bilmak va o’rganmak yo’lida jahd-u jadal qilmak
ila bo’lur. «Jahli murakkab» maraziga mubtalo bo’lgan kishilar bir narsani bilmas, bilmaganini ham bilmasdan bilaman deb da’vo qilur. Bizda munday kishilarga «o’zboshimcha» va «o’zim bilarmon» ismini berurlar . Bu dardi bedavoning iloji janobi Haqning lutf va inoyati ila hal o’linmasa, tuzalmog’i mushkil va og’irdur.
JAHOLAT
Jaholat deb o’qimagan, bilimsiz hech narsaga tushunmay-durgan nodonlig’ni aytilur. Jaholat insoniyatning eng zo’r dushmani va yomon xulqlarning boshlig’idur. Maorifdan, funun va mada-niyatdan mahrum qolgan xalq jaholat panjalarining orasida xamir kabi ezilgandek, af’oli zamimadan ham o’z nafsining yoqasini bo’shatolmas. Ilm va ma’rifat sohiblari, fazli kamollari soyasida har bir ishni tadqiq va mushohada ila qilurlar. Ammo johillar esa bir narsaning mohiyatini mushohada qilurg’a aql va farosatlari yetmas. Chunki jahl xudbin va zohirparastdan iboratdur. Har bir narsaning haqiqati aql va irfon, ilm va donish sohiblarina maxsus bir maziyyat, johil va nodonlara zo’r aziyyatdur. Jaholat arbobi qayu yerda bo’lsa bo’lsun, loyiqi e’tibor o’lmoq sharafindan mahrumdur. Moddiy jihatdan qancha boy va sarvatdor bo’lsa, ma’naviy jihatdan shuncha faqir va zalil hisoblanur. Zeroki, jaholat eng qo’rqinch faqir va muhtojlikdan ziyoda dahshatliroq bir musibatdur. Aql ila ilmning yaxshiligi va fazilati qancha baland bo’lsa, jaholatdan tug’uladurgan yomonliklar balolari shuncha ostin va xorlikdur. Hazrat Ali: «Arbobi fazl-u kamol johildan qancha izo va jafo cheksa, johil ham aql va irfon sohibidan shuncha mutaassir bo’lur», – demishlar.
BAYT
Suymagay fazl egasi johilni, Johil ahli uluma dushmandur.
Suqrot hakim: «Dunyoda eng hazar qilinadurg’an illat jahldur. Men johilga achinganimdek, ko’rga achinmayman, zeroki, johilning o’z ixtiyori ila qilgan harakoti a’moning ixtiyorsiz qilgan harakotidan mening nazarimda xunuk», – demish. Arablar: «Aljohilu mayyitul-ahyo-nodon kishi tirik o’luk»,

Aflotun hakim: «Johilning yaxshi niyati fozilning xusumatidan zararliroqdur. Inson eng yuqishlik bir kasaldan saqlangan kabi jahldan hazar qilmak lozimdur», – demish.
– deyurlar. Bizlar esa «do’sti nodondan, dushmani ziyrak yaxshi», – deymiz. Ba’zi oqil dushmanlar bo’lurki, keturgan zararlari nodon do’stlarning foydalaridan natijada yaxshi va foydali bo’lib chiqadur.
Alhosil, jaholat insoniyat nomina yarashmagan bir sifat o’ldig’indan bahamahol ilm yo’lida harakat qilmak, aqli salim sohiblarining hikmatli so’zlaridan hissalanmak, aziz jonimizdan azizroq (avlodlarimizni) jaholat va nodonlik balolaridan qutqarmak uchun jonimiz boricha, kuchimiz yetkuncha cholishmoqimiz lozim va lobuddur.
Ey jaholat nori birla yondi jismi pokimiz, Ilmsiz qolduk oyog’ ostida misli xokmiz. O’sdi ilm-u ma’rifat-la boshqalar arar kabi, Tarbiyatsiz mujmail monandi zangi tokmiz.
Jismin, axloqin tuzatdi noslar, tannoslar, Kir chopon, ko’krak ochuq, yaxtak yaqosi chokmiz. G’ayrilar tashlab jaholat bodasin g’amdan xalos, Biz esa masti jaholat ko’knori, taryokmiz.
Ayshi-ishrat bo’lsa har qancha qilurmiz bemalol, Diniy ishlardan, ibodatdan qochar bebokmiz. Dori dunyo ilm ila purnur o’lan bir vaqtda, Jahl vodiysinda yotkandur xotun, erkokmiz.
O’ylamak lozim emasmi, ey Muhammad ummati? Farz-u sunnatdan chiqub, bizlar qayon ketmokmiz. Johilon bilgaymi, naf’i, sudini, ey olimon? Tobakay yaxshi-yomonga yetmagay idrokimiz. Ilm yaxshimi, jaholatmi, tushunmaymiz hanuz, Aqlimiz yo’qmi bizim, majnunmi yo tentokmiz? Ichkuluk «Ummul xabois», dedilar Payg’ambarim, Kecha-kunduz xo’b icharmiz, johili nopokmiz. Basdur, ey Hijron, jaholatdan gapurmak shunchalar, To’g’ri so’z tug’anga yoqmaydur degan o’rnokmiz.