Turkiy filologiyaga kirish fanidan maruza matni


T a ya n ch  t u sh u n ch a l a r



Download 104,41 Kb.
Pdf ko'rish
bet16/17
Sana31.12.2021
Hajmi104,41 Kb.
#278763
1   ...   9   10   11   12   13   14   15   16   17
Bog'liq
turkiy filologiyaga kirish fanidan maruza matni

  

T a ya n ch  t u sh u n ch a l a r: hozirgi turkiy adabiy tillar, fonetik farqlar, 



leksik o‘zgachaliklar, adabiy norma, adabiy til, dialektal ajralish, turkiy adabiy 

tillarning yuzaga kelish tarixi.  

 

D a r s   y o‘ r u g‘ i : 

 

Qadimgi turkiy adabiy tilning hozirgi turkiy tillarga munosabati. 



 

Eski  turkiy  adabiy  til  va  uning  hozirgi  turkiy  tillarning  shakllanuvida 



tutgan o‘rni. 

 



“Chig‘atoy turkchasi”. Uning hozirgi turkiy tillarga munosabati. 

 



 Hozirgi turkiy adabiy tillar. 

 

D a r s n i n g   q i s q a   b a yo n i: 

 

Turkshunoslikda  qadimgi  turkiy  adabiy  tillar  va  ularning  hozirgi  turkiy 



tillarga munosabati masalasi tortishuvli mavzular qatorida turadi. Bu masalaning  

yechimi,  tabiiyki,  hozirgi  turkiy  adabiy  tillarning  yuzaga  kelish  tarixini 

o‘rganishda kerakli material berishi tayin. 

Qadimgi turkiy adabiy tilda bitilgan ko‘k turk va uyg‘ur yozuvlarida bitilgan 

yodgorliklar yagona adabiy til me’yori ta’sirida yaratilganiga qaramay, matnlar 

tilida xos xususiyatlar kuzatiladi. 

Masalan,  yodgorliklar  tilida  b=m  hodisasini  kuzatish  mumkin.  Urxun 

yodgorliklari  tilidagi  so‘z  boshida  kelgan  b  uyg‘ur  yozuvli  matnlarda  m  ga 

o‘tadi: ben –  men, bäŋü – mäŋü kabi. Matnlardagi bu kabi o‘zgachalik hozirgi 

o‘g‘uz va qarluq guruhlaridagi fonetik hodisalarning asosini ko‘rsatadi. 




Eski  turkiy  adabiy  tilning  hozirgi  turkiy  tillarga  munosabatini  belgilashda 

Mahmud Koshg‘ariyning “Devonu lug‘otit turk” asari nihoyatda qimmatli faktik 

materiallar  beradi.  Shu  o‘rinda  Mahmud  Koshg‘ariy  tomonidan  o‘g‘uzlar 

qo‘llaydigan  so‘zlar  sifatida:  ašaq  “past,  quyi”,  ekin  “ekin”,  eylä  “shunday”, 

pamuq  “momiq,  paxta”,  qurt  “bo‘ri”  beriladi.  Ushbu  so‘zlar    Mahmud 

Koshg‘ariy  davrida  dialektal  so‘zlar  qatorida  bo‘lgan.  Hozir  esa  turk  yozma 

tilining  (yazı  dili)  adabiy  normasiga  ko‘tarilagan.  Faktlar  hozirgi  turkiy  tillar 

orasidagi  fonetik,  leksik  o‘zgachaliklar  qadim  kezlarda  boshlangan  jarayon 

ekanini,  bu  farqlar  eski  turkiy  adabiy  til  davrida  dialektal  xususiyatlar  sifatida 

qayd  etilgan  bo‘lsa,  bugungi  turkiy  adabiy  tillar  uchun  adabiy  normaga 

aylangan.  

 

Mavzu “Turkiy tillar qurumi”. 



  

T  a  ya  n  ch    t  u  sh  u  n  ch  a  l  a  r:  tovush,  tovush  tizimi,  fonetik  hodisalar, 



singormonizim,  rotasizim,  lamdaizim;  leksika,  leksikologiya,  umumturkiy 

qatlam;  so‘z  yasalishi,  affiksasiya,  agglyutinasiya,  agglyutinativ  tillar;  o‘zak, 

affiks, so‘z shakllari, so‘z turkumlari; gap bo‘laklari, sintaksis. 

 

D a r s   y o‘ r u g‘ i : 



 

Turkiy tillarning qarindoshligini ko‘rsatuvchi belgilar. 



 

Turkiy tillarning tovush tizimi. 



 

Turkiy tillar leksikasi va umumturkiy qatlam.  



 

Turkiy tillarda so‘z yasalishi masalasi. 



 

Turkiy tillar morfologiyasi. 



 

Turkiy tillarning sintaktik qurumi. 



 

D a r s n i n g   q i s q a   b a yo n i: 

 

Turkiy  tillarni  dunyoning  boshqa  tillaridan  ayirib  turuvchi  o‘zgachaliklar 



mavjud.  Chunonchi,  turkiy  tillar  uchun  xos  bo‘lgan  singormonizim,  so‘z 

boshida  undoshlarning  ketma-ket  kela  olmasligi,  o‘zakning  o‘zgarmasligi,  gap 

bo‘laklarining  joylashish  tartibi  kabi  xususiyatlar  uni  o‘zgachaligini  ko‘rsatib 

turadi.  Ana  shunday  til  o‘zgachaliklarining  yig‘indisi  til  oilasining  til  qurumi 

deb ataladi.  

Hozirgi turkiy tillarda unli va undoshlarning soni bir xil emas. Ayrim turkiy 

tillarda  unlilarning  miqdori  20  dan  otiq  (tuva,  gagauz,  chulim-tatar  tillarida), 

ko‘pchiligida 8 ta. Undoshlarning sonida esa katta farq sezilmaydi.      

Turkiy tillarni bir til oilasiga birlashtirib turuvchi xususiyatlardan biri lug‘at 

tizimining  bir-biriga  juda  yaqinligidadir.  Barcha  turkiy  tillar  lug‘at  boyligining 

asosiy  bo‘lagini  umumturkiy  qatlamdagi  so‘zlar  tashkil  etadi.  Shu  bois,  turkiy 

xalq  vakillari  o‘z  ona  tillarida  so‘zlashganlarida  biri-birini  muayyan  darajada 

tushuna oladilar.  



Turkiy  tillar  faqat  kelib  chiqish  jihatdan  qardosh  bo‘lib  qolmasdan,  ayni 

kezda  tipologik  (grammatik  qurilish)  jihatdan  bir  xil.  Shuning  uchun  turkiy 

tillarning bari agglyutinativ tillar uyumiga kiradi. Turkiy agglyutinativ tillarning 

o‘zgachaligi quyidagilarda ko‘rinadi: 

1.

 

So‘z hamisha o‘zakdan boshlanadi. 



2.

 

O‘zak,  asosan,  o‘zgarmasdir.  O‘zakdan  keyin  qo‘shilgan  har  qanday 



qo‘shimcha o‘zakni fonetik jihatdan o‘zgartirmaydi.  

3.

 



 So‘z shakllari affikslar yordamida yuzaga keltiriladi. 

4.

 



 O‘zak  va  qo‘shimcha  birikib  ketmaydi.  Ular  orasidagi  chegara  ko‘p 

hollarda aniq va oydin bo‘ladi. 

5.

 

 Har  bir  grammatik  ma’noni  ifoda  etishda  alohida  affiks  qo‘shiladi. 



Shuning  uchun  bir  so‘z  shaklida  bir  necha  qo‘shimchalar  ketma-ket,  qator 

keladi: so‘z + la + sh + gan + ingiz + ni  kabi. 

Turkiy  tillarning  sintaktik  qurumi  ham  o‘ziga  xos.  Turkiy  tillarda  gap 

bo‘laklari,  boshqa  til  oilalaridagi  tillardan  farqli  o‘laroq,  o‘zining  muntazam 

joylashuv  tartibiga  ega.  Agar  so‘zlovchi  gapdagi  biror  bir  bo‘lakni  ajratib 

ko‘rsatish maqsadi bo‘lmasa, ko‘pincha gapning boshida ega o‘z qurshovi bilan, 

gapning oxirida kesim keladi.  

 

Mavzu “Hozirgi turkiy xalqlar. Ularning madaniy-etnografik tarixi”. 

  

T a  ya n ch  t u sh u n ch a l a r:  turkiy  xalqlar  yashaydigan  o‘lkalar,  turk 



ellari;  o‘zbeklar,  uyg‘urlar,  qozoqlar,  qirg‘izlar,  turkmanlar,  ozarbayjonlar, 

turklar, tatarlar, boshqirdlar, yoqutlar, qirimlar, gagauzlar, qorachoylar. 

D a r s   y o‘ r u g‘ i : 

 

Hozirgi turkiy xalqlarning joylashuv o‘rinlari. 



 

O‘rta  va  Markaziy  Osiyo  turkiy  xalqlari.  Ularning  madaniy-etnografik 



tarixi. 

 



Kichik  Osiyo  mintaqasidagi  tukiy  xalqlar.  Ularning  madaniy-etnografik 

tarixi. 


 

Edilbo‘yi  va  Ural  hududidagi  turkiy  elatlar  va  ularning  madaniy-



etnografik kechmishi. 

 



Sibirdagi turkiy qavmlar. Ularning madaniy-etnografik tarixi. 

 



Kavkaz va Qrimdagi turkiy xalqlar va ularning madaniy-etnografik tarixi. 

 

D a r s n i n g   q i s q a   b a yo n i: 



 

Oltoy  tillari  oilasiga  kiruvchi  xalqlar  orasida  turkiy  qavmlar  joylashuv 

yerining kengligi va aholi sonining ko‘pligi jihatidan birinchi o‘ringa turadi.  

Turkiy  xalqlar  tarixan  hozir  yerlashgan  o‘rinlari  yashab  keladilar.  Ular, 

asosan,  Yevroosiyo  materigining  katta  hududlari  –  Markaziy  Osiyo, 

Mo‘g‘ulistonning  g‘arbiy  qismi,  Sharqiy  va  G‘arbiy  Sibir,  Edilbo‘yi  va  Ural, 

Kavkaz  va  Kavkazorti,  Ukraina  va  Litvaning  g‘arbi,  Qrim  yarim  oroli, 



Moldaviya,  Bolqon  davlatlari,  Kichik  Osiyo,  Eron,  Afg‘onistonning  shimoliy 

viloyatlari hamda Sharqiy va G‘arbiy Yevropa davlatlarida yerlashgan. 

Ulardan o‘zbek, qozoq, qirg‘iz, qaraqalpoq, turkman, uyg‘ur Markaziy Osiyo 

turkiy xalqlarini tashkil etadi. Mo‘g‘ulistonning g‘arbiy qismi hamda Sharqiy va 

G‘arbiy  Sibirda  esa  yoqut  (saxa),  xakas,  tuva,  shor,  qaragas,  telengut,  sibir 

tatarlari, oltoyliklar yashaydilar. Tatar, boshqird, chuvashlar Edilbo‘yi va Uralda 

joylashgan  turkiy  xalqlardir.  Ukraina  va  Litvaning  g‘arbiy  viloyatlarida  ham 

turkiy  xalqlardan  sanaluvchi  qaraim  (qaray),  tatarlar  yashaydi.  Qrim  tatarlari 

(qrimlar)  tarixan  Qrim  yarim  orolida  yashab  keladilar.  Qumuq,  qorachoy, 

balqar,  nug‘ay,  ozarbayjonlar  Kavkaz  va  Kavkaortida  yerlashgan  turkiy 

xalqlarga  kiradi.  Kichik  Osiyo  mintaqasining  asosiy  aholisi  turklardir. 

Shuningdek,  turklar  Bolqon  va  G‘arbiy  Yevropa  davlatlarida  ham    katta  etnik 

guruh  qatorida  tan  olinadi.  Eron  aholisining  katta  bo‘lagini  ozariylar,  turklar, 

turkmanlar, afsharlar tashkil etadi.  Afg‘onistonning shimoliy viloyatlarida ham 

turkiy xalqlar, chunonchi, o‘zbek va turkmanlar yashaydi.  

 


Download 104,41 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   9   10   11   12   13   14   15   16   17




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish