Turkistonda rossiya imperiyasi mustamlaka boshqaruv tuzumining qaror topishi

«Farg`ona Muvaqqat Muxtoriyat hukumati» tuzildi. Hukumat tarkibiga 16 musulmon va 8 rus, hammasi bo`lib 24 kishi kiritildi. Madaminbek hukumat boshlig`i bo`lishi bilan bir qatorda bosh qo`mondon qilib ham tayinlandi.

Oradan sal o`tmay, ya`ni 1919 yil oktabr oyining so`nggi kunlarida Farg`ona vodiysidagi barcha yirik qo`rboshilar Oyim qishloqda to`plandi. Tarixiy hujjatlarning dalolat berishicha, istiqlolchilik harakati tarixida eng yirigi bo`lgan bu qurultoyda, Farg`ona vodiysida harakat kilayotgan 150 tacha qo`rboshi dastalari to`rtta yirik lashkarboshi: Madaminbek, Ergash, Shermuhammadbek, Xolxo`ja Eshon qo`mondonligi ostida birlashtirildi. qurultoyda islom qo`shinlarining Oliy Bosh Qo`mondoni — «Amir al-muslimin» qilib Madaminbek saylandi. Ammo bu birlashuv kutilgan natijani bermadi. Qurultoydan keyinoq Xolxo`ja Eshon bosh qo`mondon Madaminbekka bo`ysunmas­ligini aytib, mustaqil harakat boshladi. U o`zining ta`sir doirasidagi hududlarda Islom shariati asosida qattiq-qo`llik bilan tartib-qoida o`rnatdi. Bu davrda Madaminbek qo`l ostida 30 mingga yaqin, Shermuhammadbekda 20.000, Ergash qo`rboshida esa 8.000 yigit bo`lib, aynan shu uchta lashkarboshilar vodiydagi jangovar harakatlarni boshqarib turgan edilar.²⁵

Biroq, Farg`ona vodiysiga tobora qo`shimcha kuchlarning tashlanishi nati­ja­sida 1920 yil yanvar oyining o`rtalariga kelib jangovar tashabbus qizil armiya qo`liga o`tdi. Farg`ona fronti qo`shinlari (qizil armiya) birinchi bo`lib Katta Ergash qo`rboshini mag`lubiyatga uchratishdi. P.Paramonov boshchiligidagi yig`ma otryad Qo`qondan chiqib 1920 yil 18 yanvarda Ergashning qarorgohi joylashgan Bachqir qishlog`ini egalladi.

Harbiy tashabbus qo`ldan ketganligini, har qadamda qiyonat ta`qib qilayotganini ko`rgan Madaminbek o`z yigitlari hayotini saqlab qolish maqsadida Farg`ona qo`shinlari qo`mondonligiga yarash muzokaralari boshlashni taklif qildi. Natijada Mada­minbek bilan 2-Turkiston o`qchi diviziyasining boshlig`i Veryovkin-Raxalskiy o`rtasida 1920 yil 6 martda Skobelev (hozirgi Farg`ona) shahrida yarash bitimi imzolandi. Madaminbek bilan birga sovet hokimiyati tomoniga uning o`nlab qo`rboshilari va 3500 yigitlari o`tgan edi.

Sovetlar tarafiga o`tgan Madaminbek qizil askarlarning katta kuchga ega ekanligini, istiqlolchilar bu kuchga bardosh bera olmasliklarini o`sha davrdayoq yaxshi tushungan edi. Kurboshilarga ishonib o`z hayotlarini ozodlikka tikkan yigitlar behuda qurbon bo`lib ketishini istamagan Madaminbek ularning qurolini tashlab, tinch hayotga qaytishga undash uchun sovetlar tomonida turib harakat qildi. Lekin Madaminbekning diplomatik tadbirlari samarasiz tugadi. Sovetlar tomonidan muzokaralar o`tkazish uchun qo`rboshilar orasiga yuborilgan Madaminbek Shermuhammadbekning roziligi bilan Xolxo`ja Eshon tomonidan 1920 yil 14 mayda Qorovul qishlog`ida o`ldirildi. ²⁶

Farg`ona vodiysida boshlangan istiqlolchilik harakati keyinchalik butun Turkiston o`lkasiga yoyildi. Buxoro amirligi va Xiva xonligiga qarshi sovet­larning harbiy huruji bu yerlarda ham musulmon aholisining ommaviy qurolli qarshiligini keltirib chiqardi. Tengsiz janglarda yuzlab vatanparvar lashkar­boshilar istilolchilar safidan yetilib chiqdilar. Ulardan Madaminbek, Shermuhammadbek, Katta va Kichik Ergashlar, Muhiddinbek, Omon polvon, Nurmuhammadbek, Junaidxon, Islom qo`rboshi, Ibrohimbek va boshqalarni misol qilib keltirish mumkin. Turkistondagi bu milliy-ozodlik harakati 1936 yilga davom etdi. Son va harbiy-texnik jihatdan ustunlikka ega bo`lgan qizil armiya qo`shinlari g`alabaga erishgan bo`lsalar-da, Turkiston xalqini ozodlik uchun kurash g`oyalarini yo`qqa chiqara olmadi. Respublikamiz mustaqillikka erishganidan keyingina istiqlol uchun qurbon bo`lgan vatanpar­varlarimiz haqidagi asl haqiqat xalqimizga yetkazilmoqda.

Turkiston bolsheviklar tomonidan zabt etilgach, bevosita markaziy hududlarda kechayotgan ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarga tortildi. Chunonchi, Markaziy hududlarda ro`y bergan ocharchilik tashvishlari turkistonliklar hayotiga hamta`sir etmay qolmadi.

Xulosa

1917 yil mart oyining boshlarida o`lka musulmon ziyolilarining «Sho`roi Islomiya» jamiyati tuzildi. Bu tashkilotning vujudga kelishi tasodifiy bo`lmay, balki Turkiston xalqlari siyosiy fikrlari tadrijiy rivojlanishi­ning qonuniy mahsuli edi. Uning tarkibini turli xil dunyoqarashdagi, biroq, milliy ozodlik g`oyalarini o`zlarining asosiy maqsadi deb bilgan o`lka ziyolilari tashkil qilar edi.

Ushbu tashkilotning yuzaga kelishida Turkiston jadidlari muhim rol o`ynadilar. Tez orada turli shaharlarda «Sho`roi Islomiya»ning sho``balari tashkil topdi. Jadidlar ommani «Sho`roi Islomiya» atrofida jipslashishga da`vat etdilar.

Turkiston o`lkasiga muxtoriyat berish masalasi birinchi bor musulmonlar­ning I Butun-Turkiston s`yezdida (1917 i. aprel) qo`yildi. Shuningdek, bu masala «Sho`roi Islom» Markaziy Qo`mitasi doirasida ham muhokama qilingan edi. «Kengash» gazetasining dalolat berishicha, Markaziy Qo`mita a`zolari muxtoriyatni shunday tushunishar edi: Turkistonning o`ziga maxsus idora va ijroiya muassasalari, ya`ni qonun ishlab chiqadigan parlamenti, ish yuritadigan hukumati bo`lishi lozim. Tashqi siyosat, moliya, yo`llar, harbiy ishlar Umumros­siya Federasiyasi hukumatining ishi deb hisoblandi. Maorif ishlari, mahal­liy yo`llar masalasi, mahalliy idoralar, adliya hamda yer masalalarining hammasi mahalliy muxtoriyat hukumati doirasidagi ishlar deb qaraldi.

Muxtoriyat masalasi musulmonlar orasida 1917 yil may oyining boshida Moskvada bo`lib o`tgan Butunrossiya musulmonlarining birinchi s`yezdidan keyin yanada faolroq qo`yila boshladi. Biroq s`yezd rahbarlari har qancha harakat qilish­ma­sin, yagona fikrga kelish nihoyatda mushkul bo`ldi. Chunki, mamlakatning musulmonlar yashaydigan hududlari muxtoriyati xususidagi masala keskin bahs va tortishuvlarga sabab bo`lgan edi. Muxtoriyat xususidagi tortishuvlar, chiqishlar s`yezdni ikkiga bo`lib yubordi. Natijada, Rossiyaning Turkiston, Qirg`iziston, Kavkaz, Qrim va hokazo o`lkalari vakillari federativ respublika tarafdori bo`lganliklari uchun o`zlarini «federalistlar», Rossiyaning ichki guberniyalari va Volga bo`yi musulmonlari vakillari esa unitar (bir butun, qo`shma) respublika tarafdori bo`lganliklari uchun o`zlarini «unitaristlar» deb atadilar.

Foydalanilgan adabiyotlar

1. Karimov I.A. O’zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. T.1.-T., 1996 y.

2. 
   Karimov I.A. Yangicha fikrlash va ishlash davr talabi. T.5.-T., 1997 y.
   
3. 
   Karimov I.A. Havfsizlik va tinchlik uchun kurashmoq kerak. T.10.-T., 2002 y.
   
4. 
   4.Karimov I.A.Bizning bosh maqsadimiz-jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiya va isloh etishdir. T: ’’O`zbekiston’’ 2005 - 96 bet
   
5. 
   O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. T: «O’zbekiston” 2003 yil.
   
6. 
   Jamiyatda huquqiy madaniyatni yuksaltirish milliy dasturi. O`zbekiston Respublikasi Oily Majlisining ahborotnomasi. 1997 yil 9-son
   
7. 
   .Saidov A.X.Hozirgi zamon huquqiy tizimlari T: TDYU 2004 – 428 B
   
8. 
   Saidov A.X.Xalqaro huquq. 2-tom T: 2001 yil
   
9. 
   Raxmonqulov X.-A. Mustaqil O`zbekiston yangi huquq tizimining shakillanishi va rivojlanishi. “O`zbekistonda ijtimoiy fanlar”. 2006 yil 4-5 sonlar 8-14 betlar
   

1 Rasulov A. Turkiston va Volgabo`yi, Uraloldi xalqlari o`rtasidagi munosabatlar.(1917-1924 yillar).-Toshkent: Universitet, 2005.-B.95-96

2 Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q.-T.: Sharq,1998y

3 Фан ва турмуш. Т., 1990 й №7 сони.

4 Inqilob jangchilari.-T.: O`zbekiston, 1996 y

5 Amir Sayyid Olimxon. Buxoro xalqining hasrati tarixi.-T.: Fan, 1991 y

6 Агзамходжаев С. История Туркестанской Автономии.-Т.: Тошкент Ислом университети, 2006.-268 с

7 Karimov I.A. O`zbekiston xalqi o`z yo`lidan qaytmaydi. Asarlar. 4-jild.-T.: O`zbekiston, 1996 y

8 Vatan tuyg`usi.- T.: O`zbekiston, 1996 y

9 Rasulov A. Turkiston va Volgabo`yi, Uraloldi xalqlari o`rtasidagi munosabatlar.(1917-1924 yillar).-Toshkent: Universitet, 2005.-B.95-96

10 A`zamxo`jayev S. Turkiston Muxtoriyati.-T.: Ma`naviyat, 2000y

11 A`zamxo`jayev S. Turkiston Muxtoriyati.-T.: Ma`naviyat, 2000y

12 Ziyoyeva D.H. Bosmachilik: haqiqat va uydirma.-T.: O`zbekiston, 2000.-32 b

13 A`zamxo`jayev S. Turkiston Muxtoriyati.-T.: Ma`naviyat, 2000y

14 Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q.-T.: Sharq,1998y

15 A`zamxo`jayev S. Turkiston Muxtoriyati.-T.: Ma`naviyat, 2000y

16 Karimov I.A. O`zbekiston xalqi o`z yo`lidan qaytmaydi. Asarlar. 4-jild.-T.: O`zbekiston, 1996 y

17 Amir Sayyid Olimxon. Buxoro xalqining hasrati tarixi.-T.: Fan, 1991 y

18 A`zamxo`jayev S. Turkiston Muxtoriyati.-T.: Ma`naviyat, 2000y

19 Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q.-T.: Sharq,1998y

20 Amir Sayyid Olimxon. Buxoro xalqining hasrati tarixi.-T.: Fan, 1991 y

21 Ziyoyeva D.H. Bosmachilik: haqiqat va uydirma.-T.: O`zbekiston, 2000.-32 b

22 Rasulov A. Turkiston va Volgabo`yi, Uraloldi xalqlari o`rtasidagi munosabatlar.(1917-1924 yillar).-Toshkent: Universitet, 2005.-B.95-96

23 Ziyoyeva D.H. Turkiston milliy ozodlik harakati.-T.: Adabiyot va san`at, 2000.-176 b

24 Tohir Qahhor. Hur Turkiston uchun.-T.:Cho`lpon,1994 y

25 Ibrohim Karim. Madaminbek.-T.: Yozuvchi, 1993 y

26 Rasulov A. Turkiston va Volgabo`yi, Uraloldi xalqlari o`rtasidagi munosabatlar.(1917-1924 yillar).-Toshkent: Universitet, 2005.-B.95-96