TÜRKÇE – DİLBİLGİSİ kelime (sözcük)

­Tezlik Fiili

 

Fiil + “-İ” + ver- ve Fiil + “-İ” + gel- şeklinde yapılır.

 

Anlam:

 

Bana bir çay alıver. Tezlik, çabukluk

Birden karşısına çıkıverdi. Apansızın

Onu bir kenara atıvermişler Önemsememe, gelişigüzel yapma

Beklemediğimiz bir anda çıkageldi Apansızın

 

Olumsuzu:

 

Kapıyı açıvermedi açmadı tezlik

Kapıyı açmayıver açma önemsememe

 

­Sürerlik Fiili

 

Fiil + “-E” + kal-, Fiil + “-E” + gel-, Fiil + “-E” + dur- şeklinde yapılır.

 

Anlam:

 

Çocuk oturduğu yerde uyuyakalmış

Bakakalırım giden her geminin ardından

Sen vitrinlere bakadur, ben birazdan gelirim

Eskiden beri böyle anlatılagelmiş.

 

Bu birleşik fiil tekrar birleşik fiil yapılabilir.

 

Çocuk oturduğu yerde uyuyakalabilir

Beni burada alıkoyamazsınız.

 

Sürerlik anlamını başka çekimler de verebilir:

 

Geçen arabalara bakıp durdu.

Olduğumuz yerde dönüp duruyoruz.

 

Olumsuzu az da olsa yapılır:

 

Uyuyakalmamış, yol kapalı olduğu için gecikmiş.

 

­Yaklaşma Fiili

 

Fiil + “-E” + yaz-

 

Anlam:

 

Merdivenden inerken düşeyazdı. Az kalsın düşüyordu / Az daha düşüyordu / Az kaldı ki düşüyordu / Düşmesine az kaldı.

 

“Çeşmimden akan hun ile sagar dolayazdı

Mecliste geçen gece yine kan olayazdı” (Baki)

 

]Fiilimsi + Fiil

 

­ İsteklenme fiili

 

Yapılışı

Fiil + “-Esİ” + (iyelik eki) + geldi

 

Anlamı

Bir fiilin yapılmasına duyulan isteği belirtir.

Onu adete boğarcasına kucaklayasım geldi.

İçtikçe içesi gelir insanın.

En çok annemi göreceğim geldi.

 

Olumsuzu

Hiç de göresim gelmedi.

Göresin gelmedi mi?

 

­Beklenmezlik Fiili

 

Yapılışı

Fiil + “-EcEğİ” + (iyelik eki) + tuttu

 

Anlamı

Filin beklenmedik bir anda gerçekleştiği belirtilir.

Uslu uslu otururken birden ağlayacağı tuttu.

 

]Fiilimsi + yardımcı fiil

 

Yapılışları

“Geniş zaman, gelecek zaman, öğrenilen geçmiş zaman, şimdiki zaman”lardan biriyle yapılmış bir fiilimsi (veya çekimlenmiş bir fiil) + “olmak, bulunmak” fiillerinden biri

 

Anlamları

 

Ülke huzura kavuşunca turistler tekrar gelir oldular.

Artık ektiklerimizi biçer olduk.

Biz dünyadan gider olduk.

Bir şeyler söyleyecek oldu...

Bir ara sigarayı bırakacak oldu.

Epeyce bir uğraşıdan sonra dergiyi çıkarmış olduk.

Çocuğa bağırmış bulundum.

 

Ocaklar yakılmaz oldu.

Biz dünyadan gider olduk.

Böylece bunu da bitirmiş olduk.

Bir an söyleyecek oldum.

 

]Fiil + yardımcı fiil

 

­Başlama, davranma (yeltenme), bitirme, sanma (olasılık) fiilleri

 

Yapılışları

Çekimlenmiş bir fiil + “olmak, bulunmak” fiillerinden biri

 

Anlamları

 

Ben o vakitte kitap okuyor olurum.

Bu olay başka şekilde geçiyor olmalı.

 

]Fiil + yardımcı fiil

 

Yapılışı

Fiil + olumsuzluk + yapım eki + çekim eki + fiil

 

Anlamı

Bu birleşik fiillerde de sondaki fiil asıl anlamını kaybetmiştir.

Duymazlıktan gelmek

İşitmezliğe vurmak

 

]İsim + yardımcı fiil

 

Yapılışı

 

Türkçe veya yabancı bir isim + yardımcı fiil (olmak^72[1], kılmak, eylemek, etmek, yapmak, bulunmak, başlamak)

 

]Bu tür birleşik fiillerde isim ve fiil bir araya geldiklerinde, tek başlarına kullanıldıkları zamanki anlamlarından daha farklı ve ortaklaşa bir anlam ifade ederler.

 

]Vurgu isim unsuru üzerindedir.

 

Birleşme sırasında

 

1. Kelimelerden hiç birinde birleşmeden dolayı bir ses olayı meydana gelmezse bu birleşik kelimeler ayrı yazılır:

 

dans etmek, hasta olmak, terk etmek, arz etmek, fark etmek, mutlu olmak, alt etmek, mutlu kılmak, karar kılmak, emir buyurmak, müsaade buyurmak, şükürler olsun, memnun olduk, kerem kılmak, ...

 

Kar, geceden beri devam ediyordu.

Bir kerre karar kıldık bu hayalde.

Paşanın sesini duymaz oldum.

Sert adımlarla kapının önünde gezinmeye başladı.

 

]İsim veya fiil unsuru da kendi içinde kelime grubu olabilir.

 

Mesut ve bahtiyar ol oğlum.

Suç ortaklığını kabul etmiş oluyorsun.

 

2. Birleşme sırasında ses düşmesi veya ses türemesi meydana geliyorsa bu birleşik kelimeler bitişik yazılır:

 

kahretmek, sabretmek, bahsetmek, hapsolmak, emretmek, keşfetmek, naklolmak, azletmek, zemmedilmek....;

affetmek, hissetmek, zannetmek, halletmek...