Turizm va madaniy meros xalqaro universiteti huzuridagi buxoro turizm va madaniy meros texnikumi

24-Mavzu -Bank tizimining texnik va dasturiy ta’minoti.
Reja;

1. 
   Bank tizimlari va dasturiy ta’minoti.
   
2. 
   Bank tizimining tamoyillari.
   

Avtomatlashtirilgan bank tizimi (ABT) — bu yangi axborot texnologiyalarini keng qo‘llash asosida bankni tashkillashtirib boshqarish shakli.
Hozirgi vaqtda ABT bank ichi kundalik operatsiyalari, buxgalteriyani yuritish va jamlanma hisobotlar, filiallar va boshqa shahardagi bo‘limlar bilan aloqalar, mijozlar bilan o‘zaro munosabat (Bank-mijoz tizimlari); bank faoliyatini tahlil qilish va optimallashgan qarorlarni tanlash; bankomat va plastik kartochkalardan foydalanishga bog‘liq chakana opreatsiyalar; banklararo hisob-kitoblar; qimmatbaho qog‘ozlar bozorida bank ishi; axborot xizmatlarini o‘z ichiga olib bank faoliyatini deyarli har tomonlama egallab olgan.
Zamonaviy ABTga nafaqat bank foydalanuvchilari tomonidan, balki davlat va nazorat organlari tomonidan ham o‘ta qat’iy talablar qo‘yiladi. ABTni ishlab chiqaruvchilar dinamik jihatdan o‘z mahsulotini bank biznesini yuritish uchun taqdim etilgan o‘zgaruvchan normativlar va hisobot talablari ostida qurishlari shart. ABTga qo‘yilgan asosiy talablar orasida quyidagilarni ajratib ko‘rsatish mumkin!
Funksional mukammalllik — ABTning asosiy xususiyatlaridan biri. Murakkab ABT o‘n minglab turli avtomatlashgan funksiyalar va bank operatsiyalarini saqlashi mumkin. Funksional mukammallik talabi topshirilgan funksiyalarni amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan dastur mahsulotlarida barcha dastur komponentlarini kiritish nuqtai nazaridan tavsiflaydi va tizim imkoniyati bankning axborot talablariga bank faoliyatining barcha shakllarini egallab to‘liq mos keladi. O‘zlashtirilgan (ishlab chiqilgan) ABTni avtomatlashtirish shart bo‘lgan funksiyalar ro‘yxatini shakllantirishda nafaqat bugungi kun talabidan kelib chiqib, balki ABT ega bo‘lgan strategiyani tartibga solish vaziyatiga tushib qolmaslik uchun bank rivojlanish strategiyasi doirasigi perspektivaga ham e’tibor qaratish lozim.
Kompleks yondashuv. Faqat bank faoliyatining turli sohalarini integratsiyalovchi kompleks bank axborot tizimi to‘liq avtomatlashtirishga va moliya muassasalarining biznes jarayonlarini bir butunga birlashtirishga qodir. Birja savdolari va hokazolarda ishtirok etishda mijozlar bilan ishlashda bank faoliyatining ichki xo‘jaligi bog‘liq bo‘lishi shart.
Tizimni masshtabliligi (kengaytirish)— bu tizimning taqdim etilgan talablarni kengaytirishga moslashish va hal etiladigan vazifalar hajmining oshishiga, aniqrog‘i, xizmat ko‘rsatadigan, avtomatlashgan ish o‘rinlari va qayta ishlangan hujjatlar sonining o‘sish, shuningdek, tizimga hisoblash resurslari va hokazolarni qo‘shishda taqdim etilgan funksional tavsiflarga mos kelish imkoniyatlaridir.
Tizimning sozlanganligi — bu uning mobilliligi, dinamikligi, o‘zgaruvchanligidir. Sozlanganlik u yoki bu muhim parametrlar qa’tiy buyurilmagan va talab hamda aniq bank o‘ziga xosligiga moslashgan bo‘lishi mumkinligini taxmin qiladi.
Tizimni markazlashtirib boshqarish. Bank ishlari texnologiyalariga mos ravishda ishlarining texnologiyasini sozlash ARMning oxirgi foydalanuvchisti bilan emas, balki qaysidir bir maxsus modul bilan amalga oshirilgan. Barcha asosiy sozlash mexanizmlarini bankning malakali texnologi bajarishi mumkin va bank xodimlari ishga dastur bilan yondashishlari mumkin. ABT o‘xshash arxitektura bilan maksimal tezlik va sifat bilan ekspluatatsiyaga tayyorlashi mumkin. Bundan tashqari, istalgan operatsiyani bajarish sharoitini tezkor o‘zgartirish imkoniyati taqdim etiladi, bu esa yangi bank mahsulotlarini yaratishda nihoyatda pozitiv daqiqa hisoblanadi.
Ma’lumotlarning yagona bazasi ko‘p foydalanuvchilar ishini ta’minlaydi. Ma’lumotlarning taqsimlangan bazasidan foydalanish sanoat SUBD (MS SQL Server, Oracle, Informix, DB2) asosida tavsiya etiladi. Ko‘rsatilgan SUBD tranzaksion mexanizm, kirishni chegaralash vositasi, tarmoq butunligini qo‘llab quvvatlash vositasi va ma’lumotlarning qarama-qarshi emasligini o‘z ichiga oladi. Ma’lumotlarning taqsimlangan bazasini qo‘llash ma’lumotlar xavsizligining zaruriy darajasini ta’minlashga imkon beradi, bank dasturchisi esa ilovalarning mazmundor qismini optimallashtirishga imkon beradi.
Real vaqt rejimida ishlash. Real vaqt rejimida boshqaruv ta’siriga tizim reaksiyasi tizim boshqarayotgan jarayon kechish tezligiga mos bo‘lishi kerak.
Ishning xavfsizligi va ishonchliligi. To‘xtab qolgan dasturiy ta’minot yoki vuz hujumlar hududiy taqsimlangan bank axborot tizimida miqdoriy (zarar hajmi) yoki sifat (imij tushishi, muvaffaqiyatsizlik, kelishuvlar va hokazo ) soxta natijalarga ega bo‘lishi.
Avtomatlashtirilgan bank tizimi tamoyillari orasida quyidagilar ajralib turadi:

• 
  Foydalanuvchilarning dinamik ish o‘rni tamoyillari. Avtomatlashtirilgan bank tizimi foydalanuvchisining ish o‘rni dinamik jihatdan tuziladi (quriladi) va foydalanuvchiga tayinlangan hujjatlarni to‘plash, hujjatlarni qayta ishlash bosqichlari, taqdim etilgan huquqlar to‘plami bilan manzil (ism) sifatida belgilanadi. Foydalanuvchi tizimiga o‘z ismi bilan kirib, uning mayayyan hujjatlari bilan ishlaydi. Agar foydalanuvchi uchun (yoki uning bo‘limlari) u ishlaydigan hujjatlar to‘plami o‘zgarsa, mos ravishda uning ish o‘rni ham qayta sozlanadi. Boshqacha qilib aytganda, barcha dinamik ishlar sozlanishi: tizim joylari tizim ishga tushirulguncha va ish jarayonida zarur bo‘lganda yuz beradi. Bunda konkret foydalanuvchi identifikatoriga (guruh bilan bo‘lishi ham mumkin, ya’ni bank bo‘limlari identifikatori bilan) konkret hujjatlar va ularni qayta ishlash bosqichlari tayinlanadi.
  
• 
  Bankning elektron hujjat yuritish tizimida bazalash tamoyillari. Bankning elektron hujjat yuritish tizimi — yaratish, modifikatsiyalash va bank ichida bo‘lgani kabi bank va mijoz o‘rtasida, bank va fiiliallarida, banklar yoki hisob-kitob (to‘lov) tizimlar tomonidan elektron hujjatlarni uzatishning amaliy telekommunikatsion muhiti. Ushbu tamoyilga rioya qilish barcha tashqi hujjatlar majburiy tartibda elektron hujjatlarni yuritish tizimiga tushadi va boshqa bank ilovalari elektron hujjat yuritish tizimi orqali qabul qilib va jo‘natib hujjatlar bilan ishlaydi. Bankning elektron hujjatlarni yuritish tizimining o‘zi tashqi telekommunikatsion tarmoqlarning global aloqasi foydalanilishi mumkin, masalan, SPRINT, Internet yoki RF MB.
  
• 
  Hujjatlarni qayta ishlashning Online- va Offline- texnologiyalaridan birga foydalanish tamoyillari. Online-texnologiyasi vaqtning real rejimida hujjatlarning avtomatik generatsiyalanish operatsiyasi (simlar) daqiqasida hujjatlarni qayta ishlanishiga (simlarni etkazib berish) imkon beradi. Offline- texnologiyasi hujjatlarni avtomatik tarzda qayta ishlash, foydalanuvchining ish joyiga simlar generatsiyasiga, keyinchalik ularning operatsiya kunining yadrosida hisob bo‘yicha tarqatish uchun elektron hujjatlarni yuritish tizimi orqali tarqatilishiga imkon beradi. Ushbu tamoyilga rioya qilish foydalanuvchining ish joyini dinamik (operatsiya kunining yadro hisob ma’lumotlari bazasi serveri bilan mavjudligiga qarab) jihatdan ushbu texnologiyalardan istalganida qurish mumkinligini anglatadi.
  

• 
  Hujjatlarning noyob identifikatsiyasidan foydalanish tamoyillari. Hujjatlarning noyob identifikatsiyasi (raqamlash) tizimini qo‘llash (jumladan, masofaviy yaratilgan) ushbu hujjatlar bo‘yicha olib borilganlarni va ularning hisob holatiga ta’sirini identiyikatsiyalashga va tahlil qilishga imkon beradi. Hujjatlar identifikatorlari hujjatlarning ma’lumotlari bilan paydo bo‘lgan barcha operatsiyalar haqidagi axborotlarda ishtirok etadi.
  
• 
  Tizim komponentlarini integratsiyalash tamoyillari. Tizim komponentlari – taqsimlangan yadro (SQL- bilash ishlash triggerlar bilan bank ma’lumotlari bazasi xizmatlari - ikkita barqaror holatga va hisoblar bilan ishlash tartibiga ega), foydalanuvchining ish joyi (hujjatlarni qayta ishlashda mijoz taklifi) va elektron hujjatlar bilan ishlash tizimi (ish o‘rni va ma’lumotlar bazasi o‘rtasida almashinuvchi hujjatlar) — maksimal darajada integratsiyalashgan bo‘lishi shart. Bu, xususan, quyidagilarni anglatadi:
  

• 
  bir ish o‘rniddan boshqasiga jo‘natilgan hujjatlar, oxirgi joylashuviga ko‘ra avtomatik tarzda yokiushbu ish o‘rniga o‘sha zahoti mahalliy tarmoqlarga uzatilishi mumkin; eki elektron hujjat yuritish tizimiga tushishi va istalgan masofaga tarqalishi mumkin;
  

— elektron hujjatlarni yuritish tizimi “bank-mijoz” tizimida istalgan turdagi elektron hujjatlarni, shuningdek, mijozlarning to‘lov qog‘ozlarini bir xilda yo‘naltiradi. U bank tizimining yadrosi tomonidan avtomatik tarzda tuzilgan elektron hujjatlarni (masalan, hisob varag‘i bayonnomalari), do‘kondagi savdo terminali tomonidan yaratilgan savdo kartasi operatsiyalarini; tashqi tizimdan keltirilgan elektron hujjatlar (aytaylik, SWIFTdan) yo‘naltiradi.

• 
  mijoz takliflari hujjatlarning konkret shakliga sozlangan, yadro va elektron hujjatlarni yuritish tizimi bilan almashlashning yagona ko‘rinishiga ega bo‘lgan standartlashgan dasturiy qobiqni taqdim etadi.
  

Baza ob’ektlari. Ko‘rib chiqilayotgan tizimda quyidagi asosiy ob’ektlar ajratiladi: hujjat, foydalanuvchining identifikatori, foydalanuvchi manzili, hisob-kitob, operatsiya va mikroprotsessorli karta. Ularning har birini qisqacha ko‘rib o‘tamiz.
Hujjat uni qayta ishlashning yo‘nalishi (bosqichlar ketma-ketligida taqdim etilgan) va har bir bosqichda hujjatlarni qayta ishlash algoritmilariga mos keluvchi ekran shakllarini to‘plash bilan belgilanadi.
Foydalanuvchi identifikatori konkret foydalanuvchining kirish huquqini belgilaydi. Foydalanuvchi bevosita tizim yoki mikroprotsessorli karta orqali rasmiy so‘raladigan parol bilan identifikatsiyalanadi; bu o‘z navbatida, foydalanuvchidan PIN-kod (personal identifikatsiyalangan kod) kiritishni talab qilishi mumkin.
Foydalanuvchi manzili hududiy taqsimlangan bank tizimida konkret foydalanuvchining joylashgan erini o‘rnatadi. Manzil xuddi shu mahalliy tarmoq ichida ham mahalliy, ham hududiy masofaviy global (boshqa manzilga nisbatan) bo‘lishi mumkin.
Hsob-kitob. Hisoblar holatidagi o‘zgarishlarning hozirgi holati va tarixi SQL- ma’lumotlar bazasida serverida saqlanadi, ular ma’lumotlar bazasining yaxlitligini va mijozlar dasturidan hisoblarni himoyalashni ta’minlaydigan triggerlar va server protseduralari orqali o‘zgarishi mumkin..
Operatsiya — ketma-ket bajariladigan uzatmalar va hisoblar hoolatini o‘zgartiradigan ayrim hisobot ma’lumotlar to‘plami. Operatsiyaga bog‘liq hujjatlar bilan bosqichga erishishda avtomatik tarzda yaratiladi. Quyidagi shartlarga rioa qilishda amalga oshiriladi (bajariladi):

• 
  agar operatsiyani tashkil etadigan uzatmalar bank tizimining yadrosiga etkazilgan bo‘lsa (ular masofaviy ish o‘rnida avtonom Offline-rejimda shakllanishi mumkin);
  
• 
  operatsiya olib borish bilan bog‘liq sanalar kirishida (va hujjatda ko‘rsatilganda) uzatmalar kechiktirilgan bo‘lishi mumkinligi hisobga olingan bo‘lsa;
  
• 
  ushbu operatsiya bilan bog‘liq umumiy tipdagi ayrim mantiqiy shartlarni amalga oshirishda. Ushbu turdagi hujjatning shakllanishida (sozlashida) yuklatilgan bunday sharoitda, masalan, muayyan limitdan summa miqdorining oshib ketishida bo‘lim boshlig‘i tomonidan (shaxsiy parol yoki kartochkaga ega bo‘lgan) operatsiyani tasdiqlash zarurati bo‘lishi mumkin.
  

Mikroprotsessorli karta — tizim foydalanuvchilarining identifikatsiya vositasi va erkin shakldagi elektron to‘lov hujjatlarining avtorizatsiya vositasi. Elektron to‘lov hujjatini elektron imzo bilan himoya qilishga imkon beradi, Pozvolyaet zaщitit elektronnыy platejnыy dokument elektronnoy podpisyu, manzilni esa olishda uning autentifikatsiyasini olib borish kerak, ya’ni, hujjat (mijozdan to‘lov qog‘ozi, do‘kondan savdo tranzaksiyasi va hokazo) jo‘natuvchi ko‘rsatmasi bilan tuzilganiga va tasdiqlanmay o‘zgartirilmaganiga ishonch hosil qilish kerak. Ushbu kartaning parol bilan taqqoslaganda mijozning autentifikatsiya qilish maqsadida foydalanilganda asosiy afzallik – bu noyoblik (takrorlanmaslik), shu bilan birga parol ko‘rilgan yoki qandaydir yo‘l bilan ko‘chirilgan bo‘lishi mumkin.