23
Quyidagi grafikda (1.2 rasm) mehnatga yoshidagi aholining ishsizlik va
ish bilan bandlik darajasi ifodalangan. (2006-2008 yillar).
2009-2014 yillarda Buyuk Britaniya iqtisodiyotida kuzatilgan ishsizlik
va ish haqi inflatsiya darajalarining grafik ko’rinishi.(1.3 rasm)
24
Mamlakatlarning joriy to’lov balansining YaIMdagi ulishi (foizda).
25
Mamlakatlarning yalpi ichki mahsulotlarining (mlrd dollardagi) 2014 yildagi taqqoslama ko’rsatkichlari (harid qobiliyati
pariteti bo’yicha).
Iceland
10,9
Luxembourg
36,9
Slovak Republic
94,8
New Zealand
107,3
Finland
172,4
Ireland
173,2
Hungary
182,8
Denmark
191,5
Portugal
220,6
Czech Republic
226
Norway
242,6
Switzerland
285,3
Austria
295,6
Greece
303,6
Sweden
316,7
Belgium
353,5
Poland
558,3
Netherlands
597,2
Turkey
639,7
Australia
735,3
Korea
1112,7
Canada
1201
Mexico
1267,9
Spain
1294,8
Italy
1699,2
France
1962,1
United Kingdom
1997
Germany
2631,6
Japan
4077,8
EU15 total
12245,8
0
500
1 000
1 500
2 000
2 500
3 000
3 500
4 000
4 500
5 000
5 500
6 000
Iceland
Luxembourg
Slovak Republic
New Zealand
Finland Ireland
Hungary Denmark Portugal
Czech Republic
Norway
Switzerland
Austria Greece Sweden Belgium Poland
Netherlands
Turkey
Australia
Korea
Canada Mexico
Spain Italy
France
United Kingdom
Germany
Japan
EU15 total
United States
12245.8
13132.9
26
Iceland
-
17,233333
Portugal
-
8,9333333
Greece
-
8,0333333
New Zealand
-7,8
Hungary
-
7,2333333
Spain
-7,1
Slovak Republic
-
6,7666667
Turkey
-
6,4666667
United States
-
5,9333333
Australia
-
5,5666667
South Africa
-
4,5666667
Czech Republic
-3,3
Poland
-
3,0333333
Ireland
-2,8
United Kingdom
-
2,4333333
Italy
-1,7
India
-0,7
Mexico
-
0,6333333
France
-
0,5666667
Brazil
1,5333333
Canada
1,9666667
Austria
2,2
Korea
2,2333333
Denmark
2,8666667
Belgium
2,9333333
Japan
3,7333333
Germany
4,6
China
5,4
Finland
5,9666667
Sweden
6,8333333
Netherlands
7,6666667
Russian Federation 10,266667
Luxembourg
10,933333
Switzerland
13,833333
27
Mamlakatklarning 2012-2014 yillardagi to’lov balanslari.
Norway
14,866667
-20
-15
-10
-5
0
5
10
15
20
Iceland Portugal Greece
New Zealand
Hungary
Spain
Slovak Republic
Turkey
United States
Australia
South Africa
Czech Republic
Poland Ireland
United Kingdom
Italy
India
Mexico France Brazil Canada Austria Korea Denmark Belgium
Japan
Germany
China Finland Sweden
Netherlands
Russian Federation
Luxembourg
Switzerland
Norway
28
2. Buyuk Britaniyaning demografik ko’rsatkichlari tahlili.
Mamlakat Evropa kontinentining shimoli-g’arbiy tomonidagi Britaniya
orollarida joylashgan. An’anaga ko’ra u Buyuk Britaniya deb ataladi. Uning asosiy
qismiga ko’ra Angliya, rasman esa Buyuk Britaniya va Shimoliy Irlandiya
qo’shma qirolligi deyiladi.Buyuk Britaniya uch qismdan tashkil topgan bo’lib,
Angliya,Uels va Shotlandiya.Qo’shma qirollik tarkibiga Shimoliy Irlandiya ham
kiradi.Irlandiya 1949 yilda Respublika deb e’lon qilingan.
Britaniya orollari – Evropadagi eng keng arxipelagdir. Unga 2 katta orol
kiradi: Buyuk Britaniya va Irlandiya. Bu 2 orol Irland dengizi bilan ajratilgan
bo’lib, unga yana 5 ming kichik orollar kiradi: Gebrid, Orkney, Shotland, Men,
Anglsi va boshqalar. Buyuk Britaniya orolining janubi – Kornuoll yarim oroli,
arxipilagning shimoliy qismi Shotlandiya – orolilari. Buyuk Britaniya orollarining
shimoldan janubgacha uzunligi 966 kmni, undan ikki marta kichik. Britaniya
arxipilagi Shvetsiya, Norvegiya, Daniya va Germaniyadan Shimoliy dengiz,
Fransiyadan La Mansh bo’g’ozi ajratib turadi.
1993 yil La Mansh bo’g’ozi tagida tunnel ishga tushgan.
Bu tunnelning qurilishi xalqaro aloqalarni rivojlanishi uchun muhim
ahamiyatga egadir. Tunneling uzunligi 49 km, bo’g’oz ostidagi galeriyalarning
uzunligi 38 km. Londondan Parijgacha atigi 3 soatda etib borasiz. Inglizlar:
”Nihoyat Evropa Angliyaga birlashdi” deyishadi. Birlashgan qirollikning Shimoliy
Irlandiya va Irlandiya Respublikasidan tashqari barcha chegaralari dengiz bilan
qurshalgan.Qirg’oq chegarasining uzunligi 10 ming km. Ko’pgina ko’rfaz va
qo’ltiqlar hisobiga orolda hech bir joy yo’qki qirg’oqdan 120 km olis bo’lgan
Buyuk Britaniya maydoni 244 ming kv.km. Fransiya va Ispaniyadan 2 marta
kichik. Britaniya orollarining ob-havosiga okeanning va Golfstrim oqimining
yaqinligi ta’sir etadi. An’anaviy ingliz ob-havosi – bu yomg’ir va namlik. Qishda
sovuqlik darajasi o’rtacha -3 -5C ni tashkil qiladi. Shotlandiya tog’larida, Uels va
Shimoliy Shotlandiya, Buyuk Britaniya g’arbida iqlim sharqiy tomonga
nisbatan,Atlantika okeanidan esadigan shamollar hisobiga sal namroq.Butun yil
29
davomida shiddatli shamollar va quyuq tuman bo’ladi. Qishda judayam
namgarchilik ko’p va yumshoq bo’ladi.12-15 C bo’ladi. Eng sovuq oy yanvarda
ham temperature + 3.5 C dan pastga tushmaydi. Janubiy-g’arbiy tomonida esa +
5.5 C ga etadi.
Janubiy-g’arbdan esadigan dengiz havosining issiq massasi temperaturani
ko’taradi, shu bilan birga kuchli shamol, bulutli va yo’mg’irli havo olib kiradi.
Sharqdan va shimoliy – sharqdan kelgan sovuq havo natijasida ayozli sovuq havo
bo’ladi. Qishda qor hamma erga yog’adi, lekin bir tekis emas. Shotlandiyaning
qorli rayonlarida qor qatlami 1-1.5 oy,Angliyaning janubida esa qor kam yog’adi
va bir haftadan ko’p turmaydi. Bu erlarda o’t yil davomida ko’karib turadi.
Sharqiy rayonlarida qish sovuqroq va namgarchilik kamroq bo’ladi. Bahorda
sovuq shimol shamollari esadi. Bu Shotlandiyaning sharqidagi qishloq ho’jalik
ekinlarining o’shishiga mo’nelik qiladi. Bahor Britaniya orollarida continent
kengliklariga qaraganda uzoqroq davom etadi. Buyuk Britaniyada yoz salqinroq
bo’ladi. Eng issiq oy iyulda o’rtacha temperatura materikning kengliklariga
nisbatan 1-2 C past bo’ladi. Yoz oylarida siqlon harakati to’xtaydi. Mamlakatning
janubiy – sharqida + 16 C,shimoli – g’arbida esa + 12 C temperature saqlanadi.
Kuzda havo bulutli va yomg’irli bo’ladi, ba’zida sentyabr,oktyabr oylarida kuchli
to’fonlar bo’ladi. Agarda issiq havo yuqoriga ko’tarilsa,tuman tushadi. Atlantika
okeanidan esgan issiq van am shamollar tufayli Buyuk Britaniya g’arbiy
rayonlarida yog’ingarchilik ko’p bo’ladi. Yil davomida o’rtacha 2000 mm qor-
yomg’ir yog’adi. Angliyada esa 600 mm, ba’zi erlarida 500 mm ni tashkil qiladi.
Shunday qilib, tog’lar g’arbdan keladigan nam havoni o’tkazmaydigan tabiiy
bar’er vositasini o’taydi. Yog’ingarchilikning ko’p bo’lishi ekinning rivojlanishiga
yaxshi yordam beradi,ayniqsa bug’doy va sulining. Umuman olganda Britaniya
orollarida donli ekinlar yaxshi hosil beradi. Bulardan kelib chiqqan holda Buyuk
Britaniya qulay iqtisodiy va geografik o’rinni egallagan. U La Mansh va Pa – de –
Kale bo’g’ozlari orqali o’tadigan dunyo savdo-sotiq dengiz yo’lini tugunidir. Bu
30
o’z navbatida Angliyaning ishlab chiqarishi rivojlanishiga va o’shishiga keng
imkoniyatlar yaratib beradi.
Asosiy ko’satkichlar.
maydoni:
umumiy: 244,820 km
2
quruqlik: 241,590 km
2
suvlik: 3,230 km
2
eng past nuqtasi: Fens -4 m
eng yuqori nuqtasi: Ben Nevis 1,343 m
Tabiiy resurslari: ko’mir, neft, tabiiy gaz, temir rudasi, qo’rg’oshin, rux, oltin,
qalay, ohaktosh, tuz, sopol, bo’r, gips, ishqor, qumtuproq, slanes.
Erdan foydalanish:
Haydaladigan er: 23.23%
Doimiy hosildor erlar: 0.2%
Boshqa erlar: 76.57% (2005)
Sug’oriladigan erlar: 1,700 km
2
(2003)
Umumiy qayta tiklanadigan suv resurslari: 160.6 km
3
(2005)
Chuchuk suv jon boshiga: 197 m
3
/yil (1994)
Aholisi: 60,943,912 (Iyul 2008 est.)
Yosh tarkibi:
0-14 yoshlilar: 16.9% (erkak 5,287,590/ayol 5,036,881)
15-64 yoshlilar: 67.1% (erkak 20,698,645/ayol 20,185,040)
65 yosh va katta yoshdagilar: 16% (erkak 4,186,561/ayol 5,549,195) (2008 est.)
o’rtacha yosh:
umumiy: 39.9 yosh
erkaklarda: 38.8 yosh
ayollarda: 41 yosh (2008 est.)
31
aholining o’shish sur’ati:0.276% (2008 est.)
tug’ulish darajasi: 10.65 tug’ilish/1,000 kishi (2008 est.)
o’lim darajasi: 10.05 o’lim/1,000 kishi (2008 est.)
chaqaloqlarning o’lim darajasi:
umumiy: 4.93 o’lim/1,000 tirik tug’ilish
erkak: 5.49 o’lim/1,000 tirik tug’lish
ayol: 4.34 o’lim/1,000 tirik tug’ilish
Millati:ot: Briton(s), British (collective plural)
Etnik guruhlar:
oq tanli ( Angliyada 83.6%, Shotlandiyada 8.6%, Uelsda 4.9%,
Shimoliy Irlandiyada 2.9%) 92.1%, qora tanli 2%, Hindlar
1.8%, Pokistonlar 1.3%, aralash 1.2%, boshqa 1.6% (2001
ro’yhatga olingan)
Dinlari: Xristian (Anglican, Roman Catholic, Presbyterian, Methodist) 71.6%,
Musulmon 2.7%, Indeyts 1%, boshqa 1.6%, dinsizlar (2001 ro’yhatga
olingan)
Rasmiy tillari: Ingliz, Uels (Uelsning tahminan 26% aholisi shu tilda),
Shotland (Shotlandiyada tahminan 60,000)
Savodlilik: izoh: 15 yosh va kattalar yozishni va o’qishni bilishadi.
Umumiy aholi: 99%
erkak: 99%
ayol: 99%
maktab yoshi: umumiy: 16 yoshlilar
erkak: 16 yoshlilar
ayol: 17 yoshlilar
Ta’lim harajatlari YaIM ga nisbatan: 5.6%
32
Buyuk Britaniya aholi sonining yosh va jins bo’yicha o’shish ko’rsatkichlari.
Yuqoridagi aholi piramidasi diagrammasi ahoning yosh va jins strukturasini
tasvirlaydi. Har bir bo’lakda shu yoshdagi aholining soni aks ettirilagan. Piramida
strukturasi tug’ilganlar soni, migratsiya va o’lim darajalari asosida tuzilgan.
Ayollarning erkaklarga nisbatan ko’pligi 73 yoshdan keyin kuztiladi. Bunga sabab
ayollarning uzoq umr ko’rishi va ikkinchi jahon urushida erkaklarning halok
bo’lishi. Piramidagi mehnat yoshidagi aholi (16 yoshdan 64 yoshgacha erkaklar,
16 yoshdan 59 yoshgacha ayollar ) umumiy aholining 62 % ini tashkil qiladi. Mana
shu mehnatga yoshidagi aholi guruhining 52 % ini 40 yoshgacha bo’lgan 48 % ini
40 va 59/64 yoshdagi aholi tashkil qiladi.
33
3.
Mamlakatning jahon bozoridagi o’rni va tashqi savdo
ko’rsatkichlari tahlili.
Elektr – energiya ishlab chiqarish:
371 mlrd kWh (2007 est.)
Elektr – energiya iste’moli:
348.5 mlrd kWh (2006 est.)
Elektr – energiya eksporti:
3.398 mlrd kWh (2007 est.)
Elektr – energiya importi:
8.613 mlrd kWh (2007 est.)
Elektr – energiya manbalar bo’yicha ishlab chiqarish:
Tosh qotgan yoqilg’i: 73.8%
gidro: 0.9%
yadror: 23.7%
boshqa: 1.6% (2001)
Neft iste’moli:
1.763 mln bbl/day (2007 est.)
Neft eksporti:
1.749 mln bbl/day (2005)
Neft importi:
1.673 mln bbl/day (2005)
Neft zahirasi:
3.6 mlrd bbl (1 January 2008 est.)
Tabiiy gaz ishlab chiqarish:
72.3 mlrd cu m (2007 est.)
Tabiiy gaz iste’moli:
91.1 mlrd cu m (2007 est.)
Tabiiy gaz eksporti:
10.4 mlrd cu m (2007 est.)
Tabiiy gaz importi:
29.2 mlrd cu m (2007 est.)
Tabiiy gaz zahirasi:
412 mlrd cu m (1 January 2008 est.)
Joriy hisob balansi:
-$72.54 mlrd (2008 est.)
34
Eksport:
$468.7 mlrd f.o.b. (2008 est.)
Eksport mahsulotlari:
ishlab chiqarilgan tovarlar, yoqilg’ilar,dori - darmon;
oziq - ovqat, ichimliklar, tamaki mahsulotlari.
Eksport hamkorlari:
AQSH 14.2%, Germaniya 11.1%, Franciya 8.1%,
Irlandiya 8%, Niderlandiya 6.8%, Belgiya 5.3%,
Ispaniya 4.5%, Italiya 4.1% (2007)
Import:
$645.7 mlrd f.o.b. (2008 est.)
Imports mahsulotlari:
ishlab chiqarilgan tovarlar, dastgohlar, yoqilg’i;
oziq – ovqat mahsuloti
Import hamkorlari:
Germaniya 14.2%, AQSH 8.6%, Xitoy 7.3%,
Niderlandiya 7.3%, Franciya 6.9%, Belgiya 4.7%,
Norvegiya 4.7%, Italiya 4.2% (2007)
Iqtisodiy yordam- donor:
ODA, $12.46 mlrd (2006)
Horijiy ayriboshlash va oltin zahirasi:
$57.3 mlrd (31 December 2007 est.)
Tashqi qarzi:
$10.45 trln (30 June 2007)
Ichki to’g’ri ivestitsiya jamg’armasi- at home:
$1.409 trln (2008 est.)
Tashqi to’g’ri ivestitsiya jamg’armasi- abroad:
$1.841 trln (2008 est.)
Valyutasi: British pound (GBP)
35
Buyuk Britaniyaning davlat bayrog’i va gerbi.
36
Buyuk Britaniyaning funt-sterlingi.
37
Xulosa.
Rasmiy nomi – Buyuk Britaniya va Shimoliy Irlandiya birlashgan qirollik bo’lgan
Evropaning Shimoli g’arbida, Britan orollarida joylashgan. Iqlimi – yumshoq va
nam. Foydali qazilmalaridan Shimoliy dengizdan qazib olinadigan neft va gaz
konlariga, shuningdek, ko’mir va ohaktosh konlariga egalik qiladi. Buyuk
Britaniyaning 77 % yerlari dehqonchilik uchun yaroqlidir. Angliyaning o’simlik
dunyosi ancha kambag’al, o’rmonlar faqat 4 % hududini egallagan. Hayvonot
sunyosida kiyik, tulki, quyon va bo’rilar ko’plab uchraydi. Davlat tuzilishi –
parlamentar monarxiya. Monarx qonun laoyihalarini tasdiqlaydi, titul va unvonlar
beradi, biroq amalda faqat ramziy hokimiyatga ega. Oliy qonun chiqaruvchi organi
38
– Jamoa palatasi (630 deputat) va Lordlar palatasi (1000 ta zodagonlar va diniy
perlar)dan iborat parlament. Buyuk Britaniya iqtisodi rivojlangan davlat bo’lib,
jahondagi sakkizta rivojlangan davlatlar qatoriga kiradi. Mamlakat sanoatida qazib
olish sohalari alohida ahamiyat kasb etadi. O’z hududidagi shaxtalarning yopilishi
va ko’mir qazib olishning qisqarishi bilan bir vaqtda Shimoliy dengizdan neft va
gaz qazib olish ko’paytirilmoqda. Butun dunyo yalpi ichki mahsulotining 3.1% ini
Buyuk Britaniya ishlab chiqaradi. Tovar va hizmatlarni eksport qilish bo’yicha
Buyuk Britaniyaning hissasi 4.5% ni, import bo’yicha 5.1% ni tashkil qiladi.
Buyuk Britaniya suv resurslariga judayam boy, yog’ingarchiligi ko’pligi sababli
daryolari to’lib toshadi. Buyuk Britaniyaning eng yirik ko’llaridan Lox – Ney (400
kv km ) Shimoliy Irlandiyada, Shotlandiyada Lon – Lomond va Lox – Nes
ko’llaridir. Tog’li Shotlandiyaning behisob ko’llari turistlarning diqqatini tortadi.
Ko’llardan transport yo’li sifatida ham foydalaniladi. Mamlakatning ichki va tashqi
siyosatini belgilashda yetakchi siyosiy partiyalardan konservativ va leyboristlar
partiyaslari muhim rol o’ynaydi.
Buyuk Britaniya dunyo bo’yicha moliyaviy etakchilikni qo’ldan boy
bermagan holda, 80 yillarda moliyaviy institutlarni tuzilishi va boshqarishda
ko’pgina o’zgarishlar ro’y berdi. Bu o’z navbatida banklar sistemasiga, sugurta
sistemasiga, qurilishga, fond birjalariga, shuningdek, iste’mol tovarlari ishlab
chiqarish bozorlariga ta’sir qildi. Agarda oldin uy-joy qurilishi uchun qurilish
tashkilotlari kredit bergan bo’lsa, endi kreditni banklar va sug’urta kompaniyalari
bera boshladi. Bunga bog’liq holda ikkita o’zgarish sodir bo’ldi. Qurilish
tashkilotlari o’zlarining hususiy naqd rul zahiralari, ko’chmas mulklari bilan
banklarga birlashdilar. Qurilish tashkilotlari yer va kapital qo’yish ishlarida ham
qatnashdilar. Bu o’zgarishlarni “Londonning katta sakrashi” deb atashgan.
Buyuk Britaniya Evropadan ajralib turganligiga qaramasdan xalqaro
munosabatlarning rivojlanishi uchun barcha sharoyitlar mavjud. Mamlakatda
muhim resurslarni o’zlashtirilishi bank tizimining rivojlanishi horijiy ishchi
kuchlarining jalb qilinishi uchun barcha shart sharoyitlar yaratilgan. Keyingi 10
39
yildagi Buyuk Britaniya iqtisodiyotining barqaror o’shishi – mamlakatni
investitsiya jalb qilish imkoniyatlarini ko’paytirmoqda. Buyuk Britaniya 2 – jahon
urushidan keyin ishlab chiqarish va mashinasozlik sohalari hissasi 1/3 dan 1/5
gacha kamaydi, xizmat ko’rsatish sohasi kengaydi va mamlakat foydasining
salmoqli qismini tashkil qildi. Oldin umuman mavjud bo’lmagan yoki bozorda
unga katta bo’lmagan qismni egallagan boshqa sektorlar o’z salmog’ini ancha
oshirdi. Bular komyuter ishlab chiqarish, irogrammalar bilan ta’minlash, reklama,
bozorni o’rganish, konferensiya, taqdimot va namoyishlar o’tkazishni o’z ichiga
oladi. Buyuk Britaniya banklari bugungi kunda mablag’ va moliya bozorlarida
XXI asrning bir necha 10 yillaridagidek muhim rol o’ynamasada, London Nyu-
Yorkdan keyingi yirik moliya markazi bo’lib qoladi. Bugungi kunda iqtisodni
tartibga solish va bank tizimining iqtisodiy erkinligi tizimi bo’yicha Buyuk
Britaniya Singapur, Yangi Zenlandiya, Amerika Qo’shma Shtatlari, Shetsariya va
Malayziyadan
so’ng
6-o’rinni
egallaydi.
Pul
bozorining
eng
qulay
infrastrukturasiga ega bo’lgan Buyuk Britaniya pul aylanmasi bo’yicha
Evropaninig pul va mablag’lar bozorlarida etakchi o’rinni egallaydi.
Foydalanilgan adabiyotlar.
1. O’zbekiston Milliy Ensiklopediyasi.
2. Jahon mamlakatlari. “Sharq” – 2007.
3. Haydarov M.T., Kalanova M. Z. Maqroiqtisodiy tahlil. T.:,2004.
5. Ломакин В. К. Мировая Экономика. M.: “Unity”,2001.
6. Андреев Б. Ф. Системный курсэкономической теории. М.: Прогресс,
40
1992.
7. Костюк В. И. Макроэкономика. – М.: Прогресс, 1995.
8. Козырова В. М. Теоритическая экономика. М.: Прогресс, 1998.
9. Maqroiqtisodiy tahlil va siyosat. XVF seminar materiallari. – Vena, 2000.
10. Robert S. Pindyck, Daniel L. Rubinfeld “Econometric Models and
Forecasts” Third Edition Mc. Graw-Hill, Inc.1991.
Internet saytlari.
1.
www.catalog.fmb.ru
2.
www.heritage.org
3.
www.ebrd.org
4.
www.worldbank.org
5.
www.nationmaster.com
6.
www.indexmundi.com
7.
www.globalis.gvu.unu.edu
8.
www.webnet.oecd.org
9.
www.cia.gov
Do'stlaringiz bilan baham: |