Turizm va iqtisodiyot fakulteti

Buyuk Britaniyaning ichki savdoda xizmat ko’rsatish sohasining tahlili. 

Buyuk  Britaniya  2  –  jahon  urushidan  keyin  ishlab  chiqarish  va  mashinasozlik  sohalari 

hissasi  1/3  dan  1/5  gacha  kamaydi,  xizmat  ko’rsatish  sohasi  kengaydi  va  mamlakat 

foydasining  salmoqli  qismini  tashkil  qildi.  Shuning  uchun  Buyuk  Britaniyaning 

Amerika  Qo’shma  Shtatlari  va  Yaponiya  bilan  sherikchilik  aloqalarini  ko’rib  chiqish 

zarurati  tug’ildi.  Boshqa  Sharqiy  Osiyoning  rivojlangan  mamlakatlari  Buyuk  Britaniya 

ochiq  bozorlarida  savdo  –  sotiq  qilmoqdalar.  Shunday  qilib  Buyuk  Britaniya  faqat 

hamdo’stlik  mamlakatlari  bilan  emas,  balki  Evropa,  Osiyo  va  Shimoliy  Amerika 

mamlakatlari  bilan  ham  hamkorlik  qiladi.  Buyuk  Britaniya  jahonda  aloqa  qilish 

bo’yicha    Amerika  Qo’shma  Shtatlaridan  keyin  ikkinchi  o’rinni  egallaydi.  Buyuk 

Britaniya  iqtisodiyotini  xarakterlaydigan  belgilardan  biri  ichki  va  tashqi  bozorlarda 

 

13

xizmat ko’rsatish sohasining o’shishidir. U aholining real foydalarini aks ettiradi. Talab 

kuchaygan  maishiy  xizmat ko’rsatish sektorlari  mexmonxonalar, turizm,  ulgurji savdo, 

moliya va dam olish turlarini o’z ichiga oladi. 

        Bundan  tashqari  aviasug’urta  (Buyuk  Britaniya  bu  xizmatning  barcha  turlaridan 

2/5  qamrab  1-o’rinda)  va  dengiz  sug’urtasi  (Buyuk  Britaniyada  barcha  xizmat 

turlarining  1/5  qismi)  ko’rsatiladigan  xizmatlarning  hajmi  oshib  bormoqda.  Oldin 

umuman  mavjud  bo’lmagan  yoki  bozorda  unga  katta  bo’lmagan  qismni  egallagan 

boshqa  sektorlar  o’z  salmog’ini  ancha  oshirdi.  Bular  komyuter  ishlab  chiqarish, 

irogrammalar  bilan  ta’minlash,  reklama,  bozorni  o’rganish,  konferensiya,  taqdimot  va 

namoyishlar o’tkazishni o’z ichiga oladi.  Yevropada Buyuk  Britaniya eksport qilish  va 

xizmat ko’rsatishda oldingi o’rinlarni egallaydi. 

Buyuk  Britaniyada  xizmat  ko’rsatidhni  tahlil  qilayotganda  uni  xalqaro  aloqalarning 

boshqa turlari,  ya’ni  mehnat bozoridagi aloqalarini sezish qiyin emas. Oxirgi paytlarda 

Buyuk  Britaniyada  chrt  tillarini  o’qitish  sektori  jadal  suratlarda  rivojlanib  bormoqda. 

Ayniqsa  o’rta  va  oily  ta’limga  xorijiy  talabalarni  jalb  qilib  ingliz  tilini  o’rgatish 

rivojlanmoqda.  Agar  chet  el  fuqarolarining  migratsiya  holati  ularni  ingliz  tilini 

o’rganishga  undamaganida  ushbu  xizmatlar  doirasi  ancha  tor  bo’lar  edi.  Xalqaro 

moliyaviy  bozorning  kengayishi  zamonaviy  odamdan  ingliz  tilini  o’rganishni  talab 

qiladi. Moliyaviy xizmat ko’rsatishda ham Buyuk Britaniya 1-o’rinni egallaydi.  

Kapitalning xalaqaro harakati va texnologiyalar almashinuvi.  

Uzoq  vaqt  mobaynida  Buyuk  Britaniya  valyutasi  xalqaro  valyuta  bozorida  yetakchi 

o’rinni  egallab  kelgan.  Keyingi  bir  necha  o’n  yillar  mobaynida  bu  o’rinni  dollar  bilan 

bo’lishib keldi. Yetakchi o’rinni egallash xohishi Londonni funtdan voz kechib dollarni 

qabul qilib Yevropa Ittifoqiga kirishni xohlamasligiga sabab bo’ladi. 1999-2000 yillarda 

Buyuk  Britaniya  investitsiya  jalb  qilish  bo’yicha  rivojlangan  mamlakatlar  o’rtasida  2-

o’rinni egallagan edi va yana 2005 yil 1-o’ringa chiqdi. 

Buyuk  Britaniya  banklari  bugungi  kunda  mablag’  va  moliya  bozorlarida  XXI 

asrning  bir  necha  10  yillaridagidek  muhim  rol  o’ynamasada,  London  Nyu-Yorkdan 

keyingi  yirik  moliya  markazi  bo’lib  qoladi.  Bugungi  kunda  iqtisodni  tartibga  solish  va 

bank  tizimining  iqtisodiy  erkinligi  tizimi  bo’yicha  Buyuk  Britaniya  Singapur,  Yangi 

 

14

Zenlandiya,  Amerika  Qo’shma  Shtatlari,  Shetsariya  va  Malayziyadan  so’ng  6-o’rinni 

egallaydi. Pul bozorining eng qulay infrastrukturasiga ega bo’lgan Buyuk Britaniya pul 

aylanmasi bo’yicha Evropaninig pul va mablag’lar bozorlarida etakchi o’rinni egallaydi. 

Chet el banklari hisobi bo’yicha London 1-o’rinni egallaydi. Operatsiya sonining hajmi 

bo’yicha  Nyu-York  va  Tokiodan  keyingi  Londonning  fond  birjasi  3-o’rinni  egallaydi. 

London  capital  bozoriga  chet  el  aksiyalarining  oldi-sotdisining60  %  i    to’gri  keladi. 

Buyuk  Britaniyaning  asosiy  hususiyatlaridan  biri    bu  Britaniya  moliya  sektorining 

ho’jalik quvvati, milliy iqtisodiyotining potensialidan ancha yuksakligidir. 

Bugungi  Buyuk  Britaniyaninig  texnologiya  almashishdan  maqsadi  nafaqat 

iqtisodiy  tomondan,  balki  siyosiy  jihatdan  ham  yutish  xohishi  borligi.  2006  yil  martda 

Buyuk Britaniya, Germaniya, Fransiya davlatlari Eronga yader qurolini tarqatmaslik va 

to’yintirilgan uran bilan bog’liq bo’lgan dasturdan voz kechishi to’grisidagi qo’shimcha 

bayonnoma  evaziga  texnologiyalarni  almashish  bo’yicha  hamkorlik  qilishni  va’da 

qilishdi.  So’z  ketayotgan  qo’shimcha  bayonnoma    bo’yicha,  atom  energiyasi  xalqaro 

agentligi inspectorlari yadro ob’ektlarida tekshiruvlar o’tkazishlari ko’zda tutilgan edi. 

Eron  prizidenti  Muhammad  Xotamiy  bu  masala  yuzasidan  tezda  muzokalar 

o’tkazishga  va’da  berdi.  Biroq  bu  taklif  Amerika  Qo’shma  Shtatlari  tomonidan  keskin 

harakat  qilishga  undadi.  Diplamatlarning  aytishicha,  amerika  ma’muriyati  Evropa 

davlatlarini bu xatni yubormaslikka bir necha marta urinishlari samara bermadi. Siyosat, 

iqtisodiyot  va  milliy  havfsizlik  uyg’unlashuvi  bugungi  kunda  ko’pgina  rivojlangan 

davlatlarga  xos  hususiyat.  Bu  borasidagi  muzokaralar  ko’pincha  yo  hamkorlikka,  yo 

qarama  –  qarshilikka  olib  keladi.  Davlatlar  xalqaro  capital  va  texnoligiyalar    hamda 

mehnat bozorida musobaqalashdilar. 

Buyuk Britaniyada migratsiya jarayonining ko’lami.  

Tanqidchilar  an’anasiga  ko’ra  ma’lumotli  va  mutahasis  odamlar  savdo  va  ishlab 

chiqarishda  ishlashga  bormayotganligi  sababli,  Buyuk  Britaniya  iqtisodiyoti  madaniy 

faktorlardan  zarar  koryapti,  deb  ta’kidlashmoqda.  Buning  natijasida  Buyuk  Britaniya 

ishchi  kuchining  mehant  samaradorligi  pastligidan  iqtisodiyotning  ishlab  chiqarish 

sektoriga oz  miqdorda  mabag’ sarflayotganligidan, boshqaruv personalining zaifligi va 

muttahasisligidan, xamda fan va texnika rivojlanishiga kam mablag’ sarflayotganligidan 

 

15

boshqa  davlatlardan  ancha  orqada.  Bu  esa  ishchi  kuchini  jalb  qilish  Buyik  Britaniya 

ishlab chiqarishini rivojlanishini bildiradi. 

Keyingi  10  yillikda  Buyuk  Britaniya  ishchi  kuchi  va  mutahasislarning  oqimi 

uchun mahnat bozorini keng ochdi. Buyuk Britaniyada har yili xorijiy talabalar yashash 

uchun va ovqatlanish uchun 3 mlrd funtdan ortiq sarflashadi. Hozirda Buyuk Britaniya 

maktablarida  11  mingga  yaqin  xorijiy  o’quvchilar  ishlaydi.  Tibbiyot  va  boshqa  jamoat 

korxonalarida  yuqori  malakali  xorijiy  mutahasislar  ishlamaganda  bundan  yuqori 

natijalarga  erishmagan  bo’lar  edi.  Shuning  uchun  keyingi  yillarda  migratsiya  masalasi 

kun tartibida turibdi. Buyuk Britaniyaning tub aholisining bu masalasi yuzasidan tutgan 

o’rnini  tushunish  oson.  Ular  hukumatdan  yuzaga  kelayotgan  sharoitga  javoban  chora 

ko’rishni  kutishyapti.  Ulat  migratsiya  jarayonini  davlat  qattiq  nazorat  ostiga 

olgandagina,  qabul  qilishga  tayyolar.  Moliya  vazirligining  hisobotlariga  ko’ra,  agar 

migratsiya  jarayoni to’xtatilsa davlatning  iqtisodiy o’sishi keyingi 2  yil  mobaynida 0.5 

%  ga  kamayadi.  Agar  davlat  tushimi  kamaysa,  ijtimoiy  muhtojlarga  ajratiladigan 

mablag’larning  kamayishiga  va  shaxsiy  va  oila  turmush  tarzining  pasayishiga  olib 

keladi.  Buyuk  Britaniya  uning  hududida  ishlash  yashash  va  o’qish  uchun  saralangan 

holda ruxsat ololmadi.  

Bundan ancha ko’p chet el fuqarolari uchishga qo’yilmasdan aeroportlarda ushlab 

qolindi.  Evropa  Ittifoqi  tarkibiga  kirmaydigan  davlatlar  o’rtasida  Buyuk  Britaniyada 

past  malakali  ishchilar  soni  ancha  kam.  Masalan,  xorijiy  ishchi  kuchi  Buyuk 

Britaniyada  8  %  ni,  AQSh  da  15  %,  Avstraliyada  25  %  ni  tashkil  qiladi.  Ichki  ishlar 

vazirligining  ma’lumoticha  Buyuk  Britaniyada  570  minggacha  yaqin      noqonuniy 

immigrant  yashaydi,  2001  yili  tahminan  430  mingga  kishi    yashar  edi,  Bu  Birlashgan 

Qirollik aholisining 0.7 % ini tashkil qiladi. Buyuk Britaniyada ko’chib ketish jarayoni 

ham  rivojlangan.  Bitta  Yangi  Zenlandiyaning  o’zida  200  mingga  yaqin  britaniyaliklar 

yashaydi.  Avstraliya  uchun  Buyuk  Britaniya  asosiy  malakali  ishchi  kuchi  bilan 

ta’minlovchi  bo’lib  qoladi.  1999  yili  migratsiya  darajasi  1000  yashovchiga  1.11  ni 

tashkil  qildi.  Aholining  migratsiyasi  Buyuk  Britaniya  iqtisodiyotining  muvaffaqiyatli 

rivojlanishining  asosiy  sababi  hisoblanadi,  migratsiya  ko’rsatkichlari  umumevropa 

darajasidan  oshib  ketmaydi  va  hukumat  uning  hududida  yashovchilar  va  ishlovchilar 

 

16

masalasiga alohida yondashadi. Kelgusida hukumat cheklovchi qonunlar qabul qilsada, 

migratsiya oqimi 7 % dan oshib ketmaydi. 

Buyuk  Britaniyaning  Evropa  integratsiyasi  jarayoniga  qo’shilish  darajasi.   

Britaniya  Imperiyasi  bir  necha  yuz  yillar  mobaynida  bunyod  etildi.  XIX  asr  oxiri  XX 

asr  boshlarida  Kanada,  Avstraliya,  Yangi  Zenlandiya  va  Janubiy  Afrikalar  ajralib 

boshqaruvni  o’z  qo’llariga  olgan  bir  paytda  Imperiya  Britaniya  Imperiyasi  va 

hamdo’stligiga 

aylandi. 

XX 

asr 

o’rtalarida 

Britaniya 

hukumati 

ko’pgina 

mustamlakalarga  ajralishga  ruxsat  bergandan  so’ng    Britaniya  Imperiyasi  va 

Hamdo’stlik oddiygina Britaniya Hamdo’stligi bo’lib qoldi. Hindiston va Pokiston 1947 

yili  mustaqillikka  erishdi.  50-60  yillari  Afrila  mustamlakalari    va  Osiyo  hududlari 

mustaqillikka  erishdi.  Ko’pgina  davlatlar  mustaqillikka  erishganidan  so’ng    Britaniya 

Hamdo’stligiga  aylandi.  Ulanda  mustamlaka  o’tmishdan  voz  kechish  yoki  mustaqil 

davlat    huquqini  saqlagan  holda  Hamdo’stlikda  qolish  imkoniyati  bor  edi.  Turli 

sabablarga ko’ra ko’pgina mustamlakalar Hamdo’stlik tarkibida qoldilar. Shunday qilib 

sobiq mustamlakalar 50 ta mustaqil davlatning erkin asotsiatisiyasini tashkil qildilar. Bu 

tarixiy  integratsiyon  ittifoq  eng  ko’p  sonli  va  eng  uzoq  muddatli  birlashmadir. 

Hamdo’stlikka  yer  aholisining  4  dan  1  qismi  kiradi.  Hamdo’stlikka  a’zo  davlatlarning 

boshliqlari  yoki  vazirlari 2  yildan bir konferensiyaga  yig’ildilar. Ushbu  uchrashuvlarda 

umumiy  muammolar  muhokama  qilindi  va  echim  topadi.  Lekin  keyingi  yillarda  bu 

muammolarni  echishda  Buyuk  Britaniyaning  roli  ancha  past.  Londonda  Hamdo’stlik 

siyosatini  boshqaruvchi  kotibiyat  joylashgan.  Bunga  qo’shimcha  ravishda  ko’pgina 

hamkorliklar, kutubxonalar, korxonalar va talabalar almashish dasturlari mavjud.  

Hamdo’stlik fuqarolari Buyuk Britaniyaga immigrant sifatida ketishadi. Ingliz tili 

ko’pgina  shevalar  qatorida  hamdo’stlikning  umumiy  tili  hisoblanadi.  Hamdo’stlik 

o’yinlari  to’rt  yilda  bir  marotaba  o’tkaziladi.  Qishloq  ho’jaligi,  sog’liqni  saqlash, 

mashinasozlik  va ta’lim sohasidagi  Buyuk Britaniya  va  Hamdo’stlik o’rtasida  umumiy 

dasturlarga  amal  qilinyapti.  Keyingi  paytlarda,  Hamdo’stlik  haqiqatan  ham  dunyodagi 

nufuzli  tashkilotlardan  biri  ekanligiga  shubha  uyg’onadi.  Shubhasiz,  bu  tarixiy  ittifoq 

siyosiy  yoki  iqtisodiy  emas.  Keyingi  30  yil  mobaynida  Buyuk  Britaniya 

Hamdo’stlikdan  uzoqlashgan  holda,  davlatni  siyosiy  va  iqtisodiy  sohada  Evropa  va              

 

17

Evropa Ittifoqiga yaqinlashtirmoqda. 1973 yil Evropa Ittifoqiga a’zo bo’lmasidan oldin 

Buyuk  Britaniya  savdo  sohasida  Hamdo’stlik  davlatlari  o’rtasida  imtiyozga  ega  edi. 

Evropa  ittifoqiga  a’zo  bo’lishi  Hamdo’stlik davlatlari  bilan  savdo  aloqalarini  tugashini 

bildirdi.  Buyuk  Britaniya  Evropa  bozoriga  katta  e’tibor  qaratayotgan  bo’lsada,  Evropa 

ittifoqiga  a’zo  bo’masidan  oldingidek  savdo  sohasida  muvaffaqiyatga  erishmoqda. 

Buyuk Britaniya, Irlandiya respublikasi va Daniya, 1972 yili EAST tarkibidan chiqib, 1 

yanvar  1973  yili  Evropa  iqtisodiy  ittifoqiga  (YE.E.S.)  a’zo  bo’ldilar.  YE.E.S.  ning  

maqsadi  Evropa  davlatlarining  iqtisodini  rivojlantirish,  iqtisodi  past  davlatlarga 

molyaviy yordam ko’rsatishdan iborat. 1986 yili Evropa ittifoqiga a’zo davlatlar yagona 

Evropa bozorini tashkil qildilar, 2001 yildan yagona valyuta – evro kuchga kirdi. Buyuk 

Britaniya  yangi  parlament  saylovlarigacha  yagona  valyuta  tizimiga  a’zo  bo’lish 

masalasi to’htatib qo’ydi.  

Bugungi  kunda  Buyuk  Britaniya  o’zining  iqtisodini  buguni  va  ertasini  Evropa 

bozorisiz  tasavvur  qila  olmaydi.  Evropadagi  hamkorlik  va  xavfsizlik  tashkilotiga  a’zo 

bo’ldi.  Bu  tashkilotga  54  davlat  a’zo.  Buyuk  Britaniya  BMT  ga  a’zo  bo’lib,  Amerika 

Qo’shma Shtatlari bilan hamkorlik qiladi. BMT xavfsizlik qo’mitasining doimiy a’zosi 

NATO    guruhiga  19  mamlakat  qiradi,  Buyuk  Britaniya  ham  uning  a’zosi  hisoblanadi. 

Buyuk  Britaniya  31  davlatni  o’z  ichiga  olgan  iqtisodiy  hamkorlik  va  rivojlanish 

tashkilotining  a’zosi.  Bundan  tashqari,  Buyuk  Britaniya  butun  dunyo  savdo  tashkiloti, 

Xalqaro  Valyuta  fondi,  Dunyo  banki,  bir  qancha  xalqaro  rivojlanish  va  Evropa 

Tiklanish va Taraqqiyot Banki, Evropa investitsiya banki, Parij va London qlublarining 

a’zosi.Buyuk Britaniya integratsiya jarayonida faol qatnashib, mintaqalararo va Evropa 

tashkilotlari  tarkibiga  kiradi.  U  xalqaro  iqtisodiy  va  moliyaviy  kelishuvlarni  qabul 

qilishda asosiy rol o’ynaydi. 

Buyuk  Britaniya  hududida  maxsus  iqtisodiy  zonaning  rivojlanishi.    Mahsus 

iqtisodiy  zona  mamlakat  xo’jaligining  asosiy  qismi  hisoblanadi.  Bu  zona  mahsulotni 

ishlab chiqarishni taqsimlash, mamlakat ijtimoiy iqtisodiyoti rivojlanishi uchun aniq bir 

maqsadga yo’naltirilgan, shuningdek chet el mahsulotini ham taqsimlash mavqeiga ega. 

Iqtisodiy erkin zona bir yoki bir necha ijtimoiy – iqtisodiy muammolarni echa oladi. Bu 

muammolar  ho’jalik  sub’ektni  va  xo’jalik  amaliyoti  natijasida  paydo  bo’ladi.  Ko’p 

 

18

hollarda bu dunyo ho’jaligiga ko’p SYEZ orqali integratsiyalashish maqsadida qilinadi. 

Buyuk  Britaniya  integratsiya  yuqori  bosqichda,lekin  uning  chegarasida  SYEZ  mavjud. 

Erkin  iqtisodiy  zonalarning  klassifiqatsiyasi  mavjud.  Bu  klassifiqatsiya  zonalar 

joylashishi konfiguratsiyalari SYEZ joylashgan hududning hajmi undagi mavjud ishlab 

chiqarish va boshqa resurslarning sifati, tabiiy iqtisodiy sharoiti, resurslarning sotilishi, 

hukumat  o’z  oldiga  va  SYEZ  ni  tashkil  qilishda  qo’yilgan  vazifalar  va  maqsadga 

erishish,  ho’jalik  faoliyatining    turi,  hukumatning  ruhsati  bilan  ajratilgan  SYEZ, 

territoriyaning  milliy  muammolarini  yechimini  o’z  ichiga  oladi.  Bu  zonalarda  chet  el 

tovarlari  tomojniya  solig’isiz  sotilishi,  sotib  olinishi  va  saqlanishi  mumkin.  Evropada 

birinchi bunday zona 50-yillarda Irlandiyada tashkil topdi. Keyin bunday zonalar asosan 

rivojlangan  davlatalarga  yoyilgan.  Bugungi  kunda  Buyuk  Britaniya  hududida  bunday 

zonalar  mavjud  emas.  Hozirgi  sanoat  ishlab  chiqarish  yoki  eksport  qiluvchi  zonalar 

keng  tarqalgan.  Bu  zonalarda  import  yarim  tayyor  mahsulot  asosida  eksport  uchun 

ishlab  chiqaruvchi  sanoat  korxonalari  ochilmoqda.    Buyuk  Britaniyada  bu  turdagi 

korxonalar  Enterprize  Zones  yoki  tadbirkorlik  zonalari  deb  ataladi.  Bu  zonalarning 

farqlanuvchi  hususiyati  shundan  iboratki,  imtiyozli  vayuta,  moilyaviy  va  huquqiy 

tartibdan  foydalanib,  zona  hududidagi  davlatning  nufuzli  sanoat  korxonalarining 

rivojlanishini  ta’minlaydi.  Buning  uchun  xorijiy  valyuta  yoki  mahalliy,  shtat,  federal 

hokimiyatining  investitsiyasi  jalb  qilinadi.  Bu  esa  mahalliy  xom  –  ashyodan,  yarim  

tayyor  mahdulotlardan  yanada  samarali  foydalanish,  ishlab  chiqarish    boshqaruviga 

yangi  zamonaviy  usullarni  kiritish,  yuqori  malakali  kadrlarni  tayyorlash  va 

mamlakatning ijtimoiy – iqtisodiy jadal rivojlanishi uchun sharoit yaratib beradi. 

 Ilmiy  –  texnologik  zonalar.  Ilmiy  texnologik  zonalarni  alohida  mustaqil 

guruhga ajratish mumkin. Zamonaviy tilda ular texnologik parklar, texnopolislar, ilmiy 

parklar, texnologik markazlar, ishchi markazlar deb ataladi. Buyuk Britaniyada mavjud 

tadqiqot parklarida ilmiy texnika yangiliklari texnik na’munasi yaratilish bosqichigacha 

ishlab  chiqiladi.  Bunday  parklar  sanoat  kompaniyalari,  ilmiy  tadqiqot    va  tajriba  – 

konstruktorlik  korxonalarini  o’zida  birbirlashtiradi.  Bostondagi  park  komputer 

texnikasini ishlab chiqaruvchi 700 ta sanoat korxonasini o’z ichiga oladi. Lekin va ilmiy 

ko’rilmalar  uchun  ajratilgan  22  mln  kv  fut  hududning  2/3  qismini  ilmiy  –  tadqiqot  va 

 

19

tajriba  –  konstruktorlik  bilan  shug’ullanuvchi  korxonalar  egallaydi.  Maxsus  iqtisodiy 

zonalarni  ushbu  turini  rivojlanishi  va  tarkibini  taqqoslashda  quyidagilarni  aytib  o’tish 

lozim: 1986  yil boshida  Amerika Qo’shma Shtatlarida 100 dan  ortiq park,  Fransiya  va 

Buyuk  Britaniyada 80  yillarda parklar soni 3 dan 20  gacha  va 36  gacha; Germaniyada 

18 tagacha oshdi. 80 yillar oxirida Evropada 60 ta park mavjud edi va yana 50 ta ilmiy 

park  tashkil  qilindi.Yaponiyada  20  ta  texnopolis,  Osiyoninig  yangi  industrlashgan  

mamlakatlarida  10  ga  yaqin  texno  parklar  mavjud.  Keyingi  yillarda  maxsus  iqtisodiy 

zonalarning  integratsion  zonalar  bilan  hamkorligi  rivojlanib  bormoqda.  Ular  o’z 

navbatida  milliy  va dunyo iqtisodi bilan bog’liq bo’lgan erkin savdo zonalarini keltirib 

chiqaradi.  Erkin  iqtisodiy  zonalarni  rivojlantirishda  Evropa  umumiy  bozorga  va 

kelgusida  mablag’  oqimi,  ishchi  kuchining  harakatini,  savdoga  nisbatan  ijtimoiy,  soliq 

va pyl siyosatini ta’minlovchi to’liq iqtisodiy ittifoqni tuzishga intiladi. Buyuk Britaniya 

va boshqa Evropa davlatlarining o’z oldiga bunday vazifani qo’yishdan maqsad maxsus 

iqtisodiy  zonaga  a’zo  bo’lgan  davlatlarning  iqtisodiy  rivojlanish  darajasini  maksimal 

darajada tenglashtirish.  

Ushbu jarayon XX asr boshlarida o’zining yakunlovchi bosqichiga o’tdi. Bunday 

umumiy  bozorning  hususiyati  shundaki,  tovarning  bir  qismini  ishlab  chiqarib,  milliy 

iqtisod uchun qulay bo’lgan sifat Tovar bilan ayriboshlash imkomiyatini yaratadi. 

     Buyuk  Britaniya  xalqaro  mehnat  taqsimotida.  Xalqaro  mehnat  taqsimlanishi 

erkin iqtisodiy zonalar tashkil qilinishini va integratsion jarayonlar bilan bog’liq. Buyuk 

Britaniya  ikkala  jarayonda  ham  faol  qatnashganligi  sababli  sanoat  mahsuloti  ishlab 

chiqaruvchi sifatida xalqaro mehnat taqsimotida qatnashadi. Buyuk Britaniyani xalqaro 

mehnat  taqsimotidagi  o’rnini  aniqlashda  uning  raqobatdoshligi  yordam  beradi.  Ushbu 

ko’rsatkich davlat texnologik, sanoat  imkoniyatlaridan kelib chiqadi. Natijada strategik 

xomashyo,  iste’mol  mahsulotlari  baholari  taqqoslanadi.  Raqobatbardoshlik  bo’yicha 

Buyuk Britaniya Evropa Ittifoqi davlatlari o’rtasida salmoqli o’rinni egallaydi. 

Buyuk  Britaniya,  yetakchi  tijoratchi  davlat  va  moliyaviy  markaz,  G’arbiy 

Evropaning trillion dollarlik iqtisodiyotga ega beshlikning biri. O’tgan yigirma yillikda, 

hukumat ijtimoiy egalik qilishni qisqartirdi va ijtimoiy farovonlikning yuksalishiga ega 

bo’ldi. 

Qishloq 

ho’jaligi 

intensive 

o’shishga 

ega, 

yuqori 

darajada 

 

20

mexanizatsiyalashtirilgan  va  ijtimoiy  farovonlikning  Evropa  standartlari  bo’yicha 

samarali,  taxminan  60  %  oziq  –  ovqat  ishlab  chiqarish  uchun  2  %  dan  kamroq  ishchi 

kuchi sarflanadi. Buyuk Britaniya katta miqdorda ko’mir, tabiiy gaz va neft resurslariga 

ega,  ammo  neft  va  tabiiy  gaz  zahiralari  tanazzulga  uchramoqda  va  2005  yil  Buyuk 

Britaniya energiya  importyo’ri bo’ldi. Energiya sanoati  hozirda YaIM  ning taxminan 4 

% ini tashkil qiladi. Hizmat ko’rsatish, jamg’armalar, sug’urta va biznes  YaIM da juda 

katta  mutanosiblikda  hisobga  olinadi,  muhim  sanoat  inqirozi  davom  etayotgan  paytda, 

1992  yildagi  pasayish  paydo  bo’lganligi  sababli  juda  uzoq  muddatni  rivojlantirish 

Buyuk  Britaniya  iqtisodiyotini  egalladi.  G’arbiy  Evropaning  muhim  yuksalish 

mobaynida  glabal  iqtisodiy  sinish,  pasayish  kredit  va  uy  narxlarining  tushishi,  nima 

bo’lmasin  2008  yilning  oxirgi  yarmida  pasayishni  e’lon  qildi.va  BROWN  hukumatini 

undadi  iqtisodiyotni  rag’batlantirishni  amalga  oshirishga  va  moliyaviy  bozorlarni 

barqaror qilishga. Bu quyidagilardan iborat: 

-  qisman milliy jamg’arish sistemasi 

-  soliqlarni qisqartirish  

-  ommaviy sector qoidalarini vaqtincha to’xtatish  

-  ilg’or loyihalarni olib kelish  

Angliya  banki  Evropa  Markaziy  banki  bilan  narxlar  harakatini  moslashtirdi,  ammo 

Buyuk  Britaniya  Evropa  iqtisodiyoti  va  Monetar  birlashmadan  tashqaridan  ekanini 

angladi  va  fikrlar  yig’indisi  shuni  ko’rsatadiki,  aksariyat  britanlar  evroni  qo’shishga 

qarshiliklarini. 

Mamlakat  milliy iqtisodiyotining  holatini aks etuvchi asosiy  indikator – bu Yalpi  ichki 

mahsulot  hisoblanadi.  Yalpi  ichki  mahsulot  yalpi  iste’mol  hajmi,  davlat  harajatlari, 

eksport  va  investitdiyalar  indeksining  2/3  qismini  tashkil  qiladi.  Yalpi  ichki  mahsulot 

o’shishi  mamlakat  iqtisodiyotining  o’shishini  ta’minlaydi,  bundan  tashqari  milliy 

valyuta qursini oshiradi. 

Hozirgi  kunda  yalpi  ichki  mahsulot  Buyuk  Britaniyada  pasayishi  kuzatilmoqda.  2008 

yilning ma’lumotiga ko’ra 2008 yil III chorakka qaraganda 2008 yil IV-chorakda yalpi 

ichki  mahsulot  1.5  %  ga  kamaydi.  Umumiy    yillik  hisob-kitoblarga  qaraganda  2007 

yilning yalpi ichki mahsulot ko’rsatkichi 2008 yilda 1.9 % ga kamaydi. 

 

21

      

 

 

 

 

 

YaIM ning sohalar bo’yicha tarkibi:    

Agriculture, qishloq ho’jaligi:         0.9%  

Industry, sanoat:                              22.8%  

Services, hizmat ko’rsatish:            76.3% (2008 est.) 

 

Agriculture, qishloq ho

’jaligi:        

Industry, sanoat:                               

Services, hizmat ko

’rsatish:          

 

 

 

Mehnat kuchlari, ishchi kuchlari soni:    31.2 million (2008 est.)  

Mehnat kuchlari YaIM da tutgan o’rni: 

Qishloq ho’jaligi:        1.4%  

Sanoat:                        18.2%  

hizmat ko’rsatish:       80.4% (2006 est.)  

ishizlik miqdori, unemployment rate:  5% (2008 est.)  

qashshoqlik darajasidan past aholi: 14% (2006 est.)  

uy ho’jaliklari daromadi:  

eng past, lowest   10%: 2.1%  

YaIM (harid qobiliyati pariteti):  $2.279 trillion (2008 est.) 

YaIM (nominal): 

$2.787 trillion (2008 est.) 

YaIM - real o’shish: 

1.1% (2008 est.)  

YaIM jon boshiga (PPP): 

$37,400 (2008 est.) 

 

22

eng baland, highest   10%: 28.5% (1999)  

oila daromadlari taqsimlanish - Gini index:  34 (2005)  

investitsiya (gross fixed): YaIM ning 16.7% ini(2008 est.)  

Budjet: 

 

Daromad, revenues: $1.107 trillion  

Harajat,expenditures:      $1.242 trillion (2008 est.)  

Fiskal yil, Fiscal year: 

6 Aprel - 5 Aprel  

Tashqi qarz,Public debt:    YaIM ni 47.2% (2008)  

Inflatsiya darajasi (consumer prices): 3.8% (2008 est.)  

Tijorat banklari birlamchi qarz berish miqdori: 

 5.52% (31 December 2007)  

Ichki kredit zahirasi: $5.278 trillion (31 December 2007)  

Bozor narxlarida ochiq savdodagi ulushi: 

     $3.859 trillion (31 December 2007)  

Qishloq ho’jaligi  mahsulotlari: don, yog’doni(oilseed), kortoshka, sabzavotlar;                        

 mol, qo’y, parranda; baliq  

Sanoati:  dastgoh,  electrik  anjomlar,avtomatik  anjomlar,  temir  yo’l  anjomlari,  kema 

qurilishi,  samolyo’t,  elektronik  va  aloqa  anjomlari,  metallar,  dori  –darmon,  ko’mir, 

neft,qog’oz  va  qog’oz  mahsulotlari,  oziq  –  ovqatga  ishlov  berish,  tekstil,  kiyim  - 

kechak, va boshqa tovarlar  

Buyuk  Britaniyada  ishsizlik  darajasi  yanvar  oyida  o’sdi.  Bugungi  holati  11.02.09  ga 

Buyuk  Britaniyada  ishsizlik  darajasi  3.8  %  ga  oshdi.  2008  yil  dekabr  oyida  bu 

ko’rsatkich  3.6  %  ni  tashkil  qildi.  Ishsizlik  darajasi  bu  –  ishsizlar  soni  mehnatga 

layoqatli aholiga nisbatan ko’rsatkichdir.