Cheklar. Chek –bir hisobraqamdan boshqasiga pulni o’tkazish bo’yicha bankga topshiriqdir. Cheklar katta miqdordagi naqd pullardan foydalanmasdan ayirboshlash operatsiyalarini amalga oshirish imkonini beradi. Cheklarning tatbiq etilishi to’lov tizimining samaradorligini sezilarli darajada oshirdi. Ko’pgina to’lovlar qarama-qarshi yo’nalishlarda amalga oshirila turib, bir-birini o’zaro so’ndiradi. Cheklar yordamida to’lovlarning o’zaro so’ndirilishi naqd pullarsiz sodir bo’ladi. O’z navbatida, cheklardan foydalanish to’lov tizimi bilan bog’liq transport xarajatlari qisqartiradi va iqtisodiy samaradorlikni oshiradi. Cheklarning boshqa ustunligi shundan iboratki, ularga hisobrakamdagi qoldiqdan oshib ketmaydigan summada har qanday summani yozish mumkin. Bu yirik operatsiyalarni amalga oshirishni engillashtiradi. Cheklar xarid uchun hisob-kitob qilishda qulayligi bois o’g’irlatish imkonini bermaydi. Ammo cheklarga asoslangan to’lov tizimida ikkita kamchilik mavjud. Birinchidan, chekni bir joydan ikkinchi joyga etkazib berish vaqt talab qiladi. Bu holat juda ham pulga ehtiyoji bor to’lovni oluvchi boshqa shaharda joylashganda muhim ahamiyat kasb etadii. Bundan tashqari siz chekni egasi sifatida bilasizki, chekda yozilgan summani depozitga kirim qilganingizdan so’ng bank bir necha kundan so’ng sizga depozitdan foydalanishga ruxsat beradi. Agar sizga zudlik bilan naqd pul zarur bo’ladigan bo’lsa, cheklar bilan to’lovni amalga oshirish xafsalani pir qiladi. Ikkinchidan, cheklarni chop etadiigan qog’oz qimmatga tushadi; baholashlaricha AQShda cheklarga ishlov berish xar yili 10 mlrd. AQSh dollari sarflanadi.
Elektron to’lovlar. Arzon kompyuterlarning yaratilishi va Internet ni keng tarqalishi elektron to’lovlarni tatbiq etishga shart-sharoit yaratdi. Qadimda cheklarni pochta orqali yuborish orqali to’lashingiz shart edi. Ammo hozirgi kunda siz banklarning Web saytiga kirib, bir nechta klavishlarni bosish orqali to’lovni elektron ko’rinishda yuborishingiz mumkin. Siz nafaqat pochta xarajatlarini kamaytirasiz, balki kam harakat talab qilganligi bois hisobni to’lash deyarli sevimli mashg’ulot hisoblanadi. Banklar tomonidan ta’minlangan elektron to’lov tizimi hisobni to’lash uchun tarmoqqa ulanish zaruriyatidan qutqarib, takrorlanadigan to’lovlar avtomat ravishda sizning hisobraqamingizdan echib olinadi. Baholanishicha to’lovni chekda amalga oshirilishiga nisbatan elektron ko’rinishda o’tkazilishi 1 dollardan ortiq tranzaksion xarajatni keltirib chiqaradi. Shuning uchun AQShda elektron to’lovlar yanada kengroq qo’llanilmoqda.
Elektron to’lovlar texnologiyasi faqatgina elektron shaklda mavjud bo’lgan pul – elektron ko’rinishdagi pullar (yoki e-money) nafaqat cheklarni balki naqd pullarning o’rnini bosdi. Elektron pullarning birinchi ko’rinishi debet plastik kartochkasi edi. Debet plastik kartochkasi kredit kartochkasiga o’xshash bo’lib, ist’emolchilarning bank hisobraqamlaridan mablag’ni sotuvchining hisobraqamiga to’g’ridan-to’g’ri o’tkazish orqali tovar va xizmatlarni sotib olish imkonini beradi. Debet kartochkalar kredit kartochkalar qo’llanilayotgan ob’ektlarda foydalanilib, naqd pullarga qaraganda ko’proq ishlatilmoqda. Masalan, ko’plab supermarketlarda siz debet kartochkangizni maxsus hisoblovchi kassa apparati orqali o’tkazib, tugmani bossangiz, xaridingizni qiymati bank hisobingizdan echib olinadi. Ko’plab banklar va Visa hamda Master Card kabi kompaniyalar debet kartochkalarni chiqarishadi. Bankomat uchun kartochka ham debet kartochka sifatida ishlaydi. Elektron pullarning ancha takomillashgan shakli – xotirali kartochka hisoblanadi. Bunday kartochkalarning soddaroq varianti telefon ko’rinishida bo’lib, oldindan pul to’lash orqali sotib olinadi va ist’emolchi tomonidan ma’lum bir xaridlarni amalga oshirish imkoniyati bo’ladi. Xotirali ancha murakkab kartochka smart karta xisoblanadi. Kartochka mikroprotsessori bank xisobvarag’idan elektron pullarni echib olish orqali smart kartani elektron pullar bilan to’ldiradi. Smart kartalar bilan telefon apparatlari va personal kompyuterlar bilan maxsus jihozlangan bankomatlar ishlaydi. Elektron pullarning uchinchi shakli tovarlar va xizmatlarni sotib olish uchun foydalaniladigan elektron naqd pullar hisoblanadi. Xaridor Internetda foydalanish orqali bank xisobraqamini yuritishi natijasida o’zining personal kompyuterida naqd pullarni qabul qiladi. Xaridni amalga oshirishni to’xtatish uchun elektron magazinga murojaat qiladi va tanlab olingan tovar bilan bir qatorda “sotib olmoq” knopkasini bosadi. Natijada elektron naqd pullar avtomat ravishda o’zining kompyuteridan sotuvchining kompyuteriga uzatiladi. Sotuvchi pullarni sotib oluvchining bank xisobraqamidan tovarlarni yuklab jo’natishgacha bo’lgan davr oralig’ida qabul qiladi. Elektron pullarning qulayligini xisobga olgan holda aytishimiz mumkinki, barcha to’lovlar elektron ko’rinishda amalga oshiriladigan naqd pulsiz jamiyatga tezkorlik bilan o’tish imkoniyatiga egamiz. Ammo bu hodisa sodir bo’lmadi.
