3.6. Fridmanning pulning zamonaviy miqdoriy nazariyasi Ikkinchi jahon urushidan so’ng Keynsning nazariyasi rivojlanish davomiyligiga ega bo’ldi, uning tarafdorlari bir qator aniqroq modellarni ishlab chiqishdi, yuqorida ko’rib o’tgan 3 ta pulni saqlash motivi bo’yicha. Foiz stavkaning hal qiluvchi rolidan kelib chiqib monetar nazariyada, izlanuvchilar asosiy etiborini pulga bo’lgan talabning aynan mana shu ko’rsatkichini aniqroq o’rganishga qaratishdi.
Pulga bo’lgan transaksion talab40. Uilyam Baumol va Djeyms Tobin o’zlarining modellarini rivojlantirib, ular gipoteziyali odamni ko’rib chiqishardi, qaysiki berilgan muddat ichida bir marta pul oladi va uni shu davr mobaynida asta - sekinlik bilan sarflaydi. Bu modellarda pullarning daromadi nolga teng, va odamlar pulni faqat transaksiya ishlarini bajarish uchun saqlashadi.
Yanada izchillik bilan ko’rib chiqish uchun faraz qilaylik qandaydir bir Grant Smit oy boshida 1000 dolar oladi va oy davomida keyingi bitimlar uchun asta sekinlik bilan sarflaydi. Agar Grant barcha daromadini pul shaklida saqlayotgan bo’lsa unda uning pul qoldig’i grafigi arra sifat ko’rinishga ega, 22.2a rasmda tasvirlangan kabi. Oy boshida u 1000 dollarga ega oy oxirida hech nimaga ega emas chunki barcha pullarni transaksiya davomida sarflab yuborgan. Oy davomida u o’rtachada 500 dollarga ega bo’lgan.
Keying oy boshlanishida esa Grant yana 1000 dollar oldi qaysilarni u naqd pul sifatida ushlab turdi va bu jarayon har oy takrorlanadi. Yil davomidagi o’rtacha pul qoldig’i 500 dollar. Chunki uning nominal yillik daromadi 12000 dollarni tashkil etadii va pul qoldig’i -500 dollar unda pul aylanish tezligi ( v=PY/M) 12000 dolllar/500dollar=24
Farza qilaylik bank ishini va pul nazariyasini o’rgangan holatda Grant tushundiki daromadning hammasini emas balki ma’lum qismini saqlasa afzallaroq bo’ladi. Yanvar oyida u daromadining yarim qismini naqd pul sifatida saqlashga qaror qildi va ikkinchisini daromad keltiradigan qimmatli qog’ozlar masalan obligatsiyalarga sarflashni qaror qildi.
Endilikda har oy boshida Grant 500 dollarga ega naqd ko’rinishda va qolgan 500 dollarga g’aznachilik obligatsiyalarini sotib oladi. 22.26 chizmada ko’rsatilganidek oy boshida uning qo’lida 500$ naqd pul bor va oy o’rtasiga kelib bu jamlagan summa nolga aylanadi. Obligatsiyalarni bitim tuzayotganda bevosita ishlatib bo’lmaydi, Shuning uchun Grant ularni sotishi kerak va olgan naqd pulni oy oxirigacha bo’lgan bitim tuzishda ishlatishi kerak. Shuning uchun Grantning qo’lidagi naqd pul oyning o’rtasida 500$gacha o’sadi, va oy oxirida yana nolni tashkil etardi. Kelgusi oyda Grant o’xshash yo’lda ish olib boradi. Oxir oqibatda o’rtacha naqd pul qo’lidagi 500 va nol dollarlar orasida bo’ladi, 250 dollar ikki barobar kamroq birinchi holatga qaraganda. Shu bilan birga pul aylanish tezligi ikki barobar o’sadi 12000/250=48
Yangi strayegiyani qo’llab Grant nima yutdi? Yangi strayegiyani qo’llab, u obligatsiyalar bo’yicha 500$ da yarim oy uchun foiz oldi. U oylik foiz stavkasi bo’yicha oy uchun 1 %li qo’shimcha 2.5 dollar oldi.(1/2x500$.x0.01)
Yomon emas to’g’rimi? Agar u oy boshida 333.33$ dollar naqd pul qoldirganda, u obligatsiyaga 666.7 $ qo’yishi mumkin edi. 10 kundan so’ng u obligatsiyalarni 333.33 $ ga sotar edi va 333.33 $ obligatsiya ko’rinishida yana 10 kunga qolar edi. 20 kundan so’ng oy boshidan u joriy bitmda olgan naqd pul evaziga qolan obligatsiyalarni sotar edi. Bu holatda Grant oyiga qo’shimcha 3.33$ olardi.(1/3x666.7$.x0.01+1/3x333.33$.x0.01). Bu obligatsiyaga yarim daromadni qo’shishdan ko’ra yaxshiroq. O’rtacha naqd pul qoldig’i 333.33$/2=166.67$ni tashkil etardi. Malumki qanchalik naqd pul qoldig’i kamroq bo’lsa obligatsiyalar bo’yicha to’lov shunchalik kattaroq bo’ladi.
Obligatsiyalarni sotib olib Grant 2 turdagi transaksion jarayonni olib boryapti. Birinchidan brokerlarga komission mukofotlarni to’layapti obligatsiyalarni sotish va sotib olishadi. Grant qanchalik kam miqdorda naqd pul qoldirsa va tez obligatsiya sotsa shunchalik ko’proq u komission pul to’laydi. Ikkinchidan, pul olish uchun unga ko’proq vaqt sarflashga to’g’ri keladi va vaqt - bu pul, banklarga sayohat uyushtirish uchun transaksion ushlanishlar ortadi .
Grant tanlov oldida quyidagilar turibdi. Kamroq naqd pul qoldirib u ko’p foizlarga ega bo’lishi mumkin obligatsiyalar bo’yicha ammo bunda uni ko’proq muddatli tranaskion ushlanishlar kutadi. Yuqori foizli stavkada obligatsiyadan keladigan daromadlar transaksion ushlanishlardan oshadi va Grant kamroq naqd pul ushlab ko’proq obligatsiyalar ushlaydi. Aksincha agar foiz stavkasi past bo’lsa, transaksion ushlanishlar foizli to’lovlardan yuqoriroq bo’lishi mumkin, va Grantga ko’proq naqd pullarni ushlash obligatsiyalarni kamroq ushlashdan afzal bo’ladi.
Baumol-Tobin modelidan quyidagi xulosaga kelish mumkin: foiz stavkaning ortishi bilan transaksion motiv bo’yicha qoldiq kamayadi va ayalanish tezligi oritib boradi. Boshqa so’zlarda izohlaganda pulga talabning transaksion tarkibi foiz stabkaga teskari bog’liqlikda.
Baumol-Tobin modelining asosiy g’oyasi pullarni saqlash foiz darajasiga ko’ra alternativ ushlanishlarga olib keladi qaysiki boshqa aktivlardan olish mumkin. Shu bilan birga naqd pullarni saqlash transaksion ushlanishlarni oldini oladi. Foiz stavkasining kattalashishi bilan alternativ pullarni saqlashining ushlanishi ortadi, va odamlar naqd pullar qoldig’ini bitimlarni olib borish uchun kamaytiradi. Oddiy modellardan fooydalangan holda Baumol va Tobin muhim qonuniyatni aniqlaydi: pulga bo’lgan transaksion talab spekulyativ kabi foiz stavkaga bog’liq. Analitik yondashish Baumol-Tobinning iqtisodiy modellashtirishning afzalligini ko’rsatyapti.41
