Turizm asoslari

2 - B O B . T U R I Z M T U S H U N C H A S I
2 . 1. Ilk sayohatlar va sayohatchilar tarixi.
2.2. Turizm tushunchasi, uning boshlanishi, shakllanishi va tarixi.
2 .1 . Ilk sayohatlar va sayohatchilar tarixi
S ayohat va turizm (travel an d tourism) - bir-biri bilan o ‘zaro 
bog‘liq tushunchalarboM ib, u la r inson hayoti faoliyatining m a’lum 
bir tarzini ifodalaydi. Bu - dam olish, aktiv (faol) yoki passiv (nofaol) 
ko‘ngilochar!ik, sport, atro f-m uh itn i anglash, savdo, fan, davolanish 
va b o sh qa ko‘plab narsalarni q am rab oladi. Biroq, bu n d a har safar 
say oh atni boshqa faoliyat turlarid an ajratib turuvchi o ‘ziga xos 
harakat — insonning vaqtinchalik boshqa joyga, mamlakatga, qit’aga 
borishi, uning doimiy yashash joyidan uzoqlashishi — mavjud boMadi. 
S huningdek, sayohat - od am larn in g turm u sh tarzi, ishi, dam olishi 
b o ‘lish i m u m k in . R ossiyalik m ash h u r “ S ay o h a tc h ila r k lu b i” 
te le d a s tu r i b o sh lo v c h isi Y u riy Senkevich o ‘z in in g k o ‘p lab
sayohatalarida turist hisoblanmaydi, chunki bu uning ishi boMganidan 
tashq ari, turm ush tarzi ham dir. Ayrim xalqlar uchun sayohat bu 
asrlar davom ida yashash jo y in in g tabiiy iqlim sharoitlari ta ’sirida 
shakllangan turm ush tarzidir. M asalan, mavsumiy qishloq xo‘jaligi 
tufayli m eksikaliklar har yili A Q SH ning shimoliy qismiga daladan 
hosil yiqqani boradilar.
Sayohat
S a y o h a t um um iy tu s h u n c h a m a’nosiga ega a ta m a boMib, 
o d am larn in g m aqsadlaridan q a t’iy ko‘chib yurishlarini anglatadi. 
K o‘p asrliktarixguvohki, kishilarsavdoni rivojlantirish, yangi yerlami 
ochish va o ‘zlashtirish, resurslar va yangi transport y o lla rin i izlab 
topish m aqsadida jahon b o ‘ylab sayohat qilish im koniyatiga ega 
boM ganlar. Sivilizatsiyam izning rivojlanishi unchalik katta davr 
boMmay, besh ming yilga y aq in hisoblanadi, biroq faqat yaqin 
o ‘tm ishdagi sayohatlar haqidagi hikoya va tasvirlargina saqlanib 
qolgan. T arixdan bizga yangi q it’a va yerlami, xaJqlar va tabiiy 
h o disalarn i ochgan, o ‘ziga xos geografik tizim larni asoslab bergan 
buyuk sayohatchilarning n o m lari m a’lum.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

« 0 ‘zb ektiíinin g izohli lug‘ati»da: «Savohat— arabcha so ‘z b o ‘lib. 
d am olish. h o rd iq ch iq arish voki d u n v o n i k o 'ris h . o ‘rg a n ish
maqsadida ailingan safardip». — dcyiladi. Safar tushunchasirting o ‘zi 
ham arabchadan olingan va u xizm at yoki sayohat m aq sad id a b iro r 
yerga borishdir.
M oziyga m u ro ja a t q ilib , s h u la rn i ay tish m u m k in k i, ilk
savohatchilar deyilganda ko‘z oldim izda ko‘hna davrlardagi — b ir 
yerdan ikkinchi yerga ko‘chib yurgan k o ‘chm anchi qabilalar. d in iy
e ’tiqoddagi zivoratchilar. davlatlararo yurgan va «Buyuk ipak y o ‘li» 
bo'ylab safarga chiqqan savdogarlar. keyinroq esa m a m la k a tla r 
manfaatini him oya qiluvchi davlat elchilari. ilmni maqsad qilib oigan 
o lim lar. a llo m a la r va m u ta sa v v u flar. h arb iy ja b h a la rd a o ‘zg a 
hududlarga kirgan iangchilar gavdalanadi. S hukurlar b o ls in k im , 
b ularning aksariyati safarlari d av o m id a o ‘zga h u d u d la r ta rix i, 
geografiyasi, zahm atkash xalqi, m illatlarning urf-odatlari, a n ’a n a va 
marosimlari, boy madaniy merosi bilan yaqindan tanishganlar h a m d a
ular haqida ajoyib asarlar, xotira va esdaliklar yozib qoldirishgan. 
Masalan, tarix faníning otasi — G erod ot (eram izdan aw algi V asr) 
Yevropa, Osiyo va M isrb o ‘ylab sayohat qilgan. Uning «Tarix» n o m li 
asarida M arkaziy O siyoning q ad im iy xaíqlari — k o ‘c h m a n c h i 
qabilalari: agrippiylar, issedonlar, m assagetlar, daylar, saklar h ay o ti, 
odat va m arosim lari, qo‘shni m am lakatlar (m asalan, E ron) b ila n
aloqalari bayon etiladi. Gerodot massagetlarni hunarm and ekanliklari: 
mis va oltindan yasalgan qurol-aslahalar, ot anjom lari, turli idishlar, 
zeb-ziynatlar, bosh kiyimlar, belbog‘, zardo‘zlik ustalaribolganliklarini 
yozib qoldirgan. Yoki, fransuz ta d q iq o tch isi va geografi P ifíey
(eramizdan awalgi 320-yil) esa o ksha vaqtlarda aql bovar qilm aydigan 
tarzda butun Yevropa bo‘y!ab sayohat qilgan. U Britaniya o ro llarin i 
aylanib o ‘tib, Norvegiya va Islandiyagacha borgan. U ning « O k ean
haqida» deb nom langan ajoyib asarida k o ‘plab geografík ix tiro lar 
tasvirlab berilgan. Keling, ularning ayrimlari haqida (garchi yurtim izga 
tashrif buyurgan va tashrif buyurm agan b o ‘Isalarda) fikr bildiraylik. 
Aslida esa ular ju d a ko‘p va xilma-xildir.
M arhum ta rix c h i olim , ak ad e m ik B o‘rib o y A h m e d o v n in g
« 0 ‘zbekiston tarixi manbalari» kitobida biz tadqiq etm oqchi b o klgan 
ushbu m asalaga a lo h id a e ’tib o r b ilan q aralg an . A sa rn in g ilk
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

sayohatchilar tarixini o ‘rganishdagi ahamiyati cheksizdir. Ayniqsa, u 
maxsus yoki yangi turistik yo‘nalishlar ishiab chiquvchi turoperatorlar 
va gid - ekskursovodlar uchun yanada qimmatli hisoblanadi. Shu 
sababli, uni va boshqa tarixiy asarlami mutolaa qilib, sayohat va ilk 
sayohatchilik tarixi nuqtayi nazaridan okrganib, o ‘ta muhim tarixiy 
m a’lumotlar olishga muvaffaq bo‘ldik. Ushbu manbalarda keltirili- 
shicha savohatchilaming ibtidosi hisoblansan - ko^hm anchi qabilalar 
(saw ohlar) dastlab chorvachilik bilan hayot kechirganlar va ular bir 
hududdan ikkinchi bir hududga tabiiy iqlim sharoitlari, jang-ujadallar 
tufayli ko‘chib yurishgan va o kzlarining sayohatchi ekanliklarini 
sezishm agan. Ilk k o ‘ch m an ch ilar eram izdan aw algi 4 - 3 ming 
yilliklarda, hatto undan oldingi davrlarda ham bo‘lgan. Osiyo, Shimoliy 
Afrika va Janubiy Yevropa hududlarida uiam ingdastlabki jamoalarini 
kuzatamiz (masalan — aborigenlar, indeyslar).
Eram izdan a w a lg i 2-m ing yillikning oxiri va l-m ing yillikda 
M arkaziy Osiyo hu d u d id a ham chorvador podachi jam oalarining 
m oddiy m adaniyat yodgorüklari qadimiy X orazm (Tozabogen)da, 
Zarafshon vodiysi (U rgut, Kattaqo‘rg‘on)da, Farg‘ona vodiysi (Vodil 
va K arom ko‘l)da h am mavjud bo‘lgan. O lk am izdag i ko‘chm anchi 
qabilalar haqida «Avesto»da, yunon tarixchilari asarlarida m uhim
m anbalar m ujassam . Eram izdan awalgi V I—iV asrlarda yozilgan 
va otashparasîlik (zoroastrizm ) dinining m azkur kitobida Eron va 
M arkaziy Osiyo xalqlarining qadimgi m adaniyati (e’tiqodi, tili, 
adabiyoti), tarixi h aq ida qim m atli m a’lum otlar mujassam.
K o‘ch m an ch ilarn i sahroyi, dashtlik, togMik kabi nom lar bilan 
atashgan. E ram izdan aw algi ÏII asr va eram izning IV asrlarida 
Sirdaryo b o ‘ylarida tashkil topgan Qang‘ davlati jabg‘ulari (m ulkka 
ega qabilalari) o ‘z chorva mollarini Talas yayloviaridan Sarisu va 
C h u daryolari (Q irg ‘iziston va QozogMston hududlaridan oqib 
o ‘tuvchi daryolar) etaklari tom on haydasa, qishda Ohangaron vodiysi 
to m o n olib borishgan.
K o‘chm anchilar qatoriga loMilar, qochoqlar va zo'rlab ko‘chirib 
yuborilganlami kiritish mumkin. Zo‘rlab ko‘chirib yuborish voqealarini 
tasdiqlovchi tarixiy m anbalar ham mavjud. M asalan, qadim dan 
Shimoliy Xitoyda yashagan xunnlar eramizdan awalgi II asr oxirlarida 
xitoylar tazyiqi ostida g‘arbga qarab chekinishga majbur boMganlar
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

va Sharqiy Turkistonga h a m d a Yettisuv (Q o zo g ‘iston) vohasida 
ko‘chib yurgan skifva usun qabilalarini surib chiqarganlar. N atijada, 
skif va usunlar So‘g‘diyona (Q ashqadaryo va Z arafshon daryolari 
havzasidagi hudud) va B aqtriya ( 0 ‘zbekiston va Tojikistonning 
janubiy, Afg‘onistonning shim oliy qismlari) hududiga ko‘chib o ‘tib, 
bu yerda saklar bilan birga q o 'sh ü ib ketganlar.
S h u n in g d e k , in d e y sla rn i m a jb u riy k o 'c h ir is h h o i lari yuz 
berganligini, A m erikaga k o ‘p lab aho lin in g o ‘zga h u d u d la rd a n
borganligini, ba’zi davlatlarda loMilar jam oalari borligini, Afg*oniston 
va Iroq kabi m am lakatlar aholisining boshqa d avlatlarga boshpana 
istab ketib qolganliklarini, 0 ‘zbekistonda yashagan (yashayotgan) 
greklar, koreyslar, turklar, ruslar avvalo qaysidir b ir sab ab lar bilan 
k o ‘ch m a n ch i b o 'lg an lik la rin i bilish qiyin em as. S h u b o isd an , 
ko‘chm anchilikni hozirgi kunga kelib butunlay yo‘q b o ‘lib ketdi, — 
dcya olmaymiz. M asalan, M arkaziy Osiyo, Y aqin S h arq , Shim oliy 
Afrikadagi ko‘chm anch ilar (m o ‘g ‘ullar, arablar, balujlar, kurdlar) 
haligacha mavjud. Lekin, tra n sp o rt vositalarining p ay d o boMishi 
b ilan k o ‘ch m an ch ilard a o ‘tro q la sh u v ja ra y o n i h a m kuchaydi. 
K o‘rinib turibdiki, ko‘c h m a n c h ik keyingi davrlarda h am qaysidir 
shakllarda mavjud bo‘ldi. L ekin, tilarni ilk say y o h la rd e b b o 'lm a y d i, 
chunki, ular yashagan d av r yaqin o ‘tm ishim izdir.
0 ‘tm ish ta rix im iz h a q id a x a b a r b e ru v c h i m a n b a la r ig a
e ’tib o rim izn i q aratsak , q a d im g i davrlardagi d in iv e ’tiao d d ag i 
zivoratchilarni 
h a m
ilk savohatchilarqatoriga 
Qo‘s h i s h i m i z
m um kin. 
Barcha din vakillarining m u q ad d as deb bilgan o ‘z q ad am jo lari — 
ziyoratgohlari mavjud. 0 ‘tm ish davrlarini tasavvur qilsak, kishilar 
nim alargadire’tiqod qilishgan, siglnishgan. Kerak b o ‘lsa, shu y o ld a
qurbonlik ham am alga oshirishgan. E’tiqod qilish yoki sig‘inish 
maqsadida bir hududdan ikkinchi bir hududga b orishgan va diniy 
am allarini bajarishgan. O dam larning e’tiqod qiluvchi kitoblari Olloh 
tom onidan bandalariga yuborib turilgan. U shbu kitoblarga muvofiq 
e ’tiqod qilingan. M asalan, m usulm onlar haj ziyorati tufayli farz 
am allaridan birini ado etishgan, ta ’bir joiz b o ‘lsa, say oh at qilishgan. 
D em ak, kishilar d in iy -z iy o ra t m aqsadida b o rib , sa y o h a tc h ila r 
toifasiga qo‘shilganlar. S huningdek, buddizm va xristian dinlari 
vakillarining m uqaddas d e b bilgan joylariga u y u sh tirg an q ad im
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ziyoratlari h am sayohatlardir. Shu bois, necha m ine villar avval 
boMib o ‘tg a n b u n d a v z iv o ra tla r n i ilk s a v o h a tla r. u la rn in g
ishtirokchilarini esa ilk savohatchilar aatoriea kiritamiz. Shuningdek, 
yurtim izda mavjud imom Buxoriy, imom Termiziy, Bahovuddin 
N a q s h b a n d , A hm ad Y assaviy, Z ang i o ta q ad am jo la rin i ham
z iy o ra tg o h la r , — d eb b ila m iz . H o z ird a k o ‘p lab m u su lm o n
davlatlaridagi tu roperatorlar diniy turizm bilan shug‘ullanib, ularni 
ta s h k illa s h tir ib , H aj va u m ra z iy o ra tla rin i am alg a o s h irib
kelm oqdalar. Bulami diniy-ziyorat turizm i turiga kiritamiz.
Savdoearlar masalasiga kelsak, ular ham savdogarlik maqsadida 
bir hududdan ikkinchi bir hududga borganlar va savohatchi boMsanlar. 
E ram izd a n avvalgi X -V III asrlard a yaratilgan «M ahabxarata» 
(«B harata avlodlari jangnom asi») dostonida H indistonga saklar, 
toxarlar va qanhaliklar savdogarlik tufayli borganliklari quyidagi tarzda 
bayon etilgan: «Uning (podshoh Yudxishtxiraning) eshigi oldida 
boshqa xalqlar bilan birga saklar, toxarlar va qanhaliklar ham navbat 
kutib turardilar. Paxmoq soqol, peshonalari shoxlar bilan bezatilgan, 
qollarida turli-tum an sovg‘alar, jun, rangu, ipak va patta (oq qayinning 
b irtu ri) daraxti tolasidan, shuningdek, kamyob matolardan, paxtadan 
to ‘qilgan gazlam alar, mayin, nafis terilar, uzun va o ‘tkir qilichlar, 
sham shirlar, tem ir nayzalar, har xil boltalar, ichimliklar, xushbo‘y 
narsalar, tu rli-tu m an qim m atbaho toshlar...».
E ram izdan avvalgi V—IV asrlarda (D oro I davrida) sopolga o ‘yib 
yozilgan bitikda Eronning qadimgi Suza shahridagi saroyning qurilishi 
uchun oltin lar Baqtriyadan, qim m atbaho toshlar So‘g‘diyonadan, 
feruzalar X orazm dan olib kelinganligi bayon qilinadi. Tosh-tasviriy 
suratlarda Eron ahamoniylariga qaram mamlakatlardan o ‘lpon olib 
kelinganligi tasvirlangan m anbalar — suratlar ham mavjud. Masalan, 
baqtriyaliklardan turli-tum an m ato, teri, qo‘ylar; saklardan chakm on 
va otlar; parfiyaliklardan idishlar, tuyalar; xorazmliklardan qurol- 
aslahaiar, o tla r olib kelinganligi tasvirlanadi.
Tarix fanlari doktori, professor G.A. Hidoyatov o‘zining «Mening 
jonajon tarixim » kitobida: « 0 ‘rta Osiyoga kelgan birinchi xitoy elchisi 
(say y o h i) C h ja n -S z y a n e ra m iz d a n avvalgi 140-yilda Xivaga 
borganligini ta ’kidlab o ‘tgan. A lbatta, sayyohning ko‘rgan-bilganlari 
haqidagi m a ’lum otlar ham anchagina.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

S h u n in g d ek , e ram iz d an avvalgi II asrdan e ra m iz n in g XV 
asrigacha davom etgan, q adim da va o ‘rta asrlarda S harq va G ‘arb
m am lakatlarini o ‘zaro bog‘lagan karvon yo‘li — «Buyuk ipak y o ‘li» 
orqali ham ajdodlarim iz savdogarlik m aqsadida o ‘z say o h atlarin i 
am alga oshirganlar. Savdogarlar karvonlari uchun bu n y o d etilg an
karvonsaroylarda ularga b arch a sh art-sh aro itlar m ujassam q ilin gan . 
K arvo nlar turishi uch un jo y , y em -x a sh a k , sav d o g arla r u c h u n
ko‘nalg‘a joy (m ehm onxona), oziq-ovqat oldindan hozirlab q o ‘yilgan 
va boshqa xizm at ko‘rsatish (servis) shoxobchalari tu n - u k u n o ‘z 
m ijozlarini kutib olib, m e h m o n n av o zlik n i am alga o sh irg a n la r. 
A lbatta, savdogarlik mahalliy to jirla r tom onidan o ‘lk am izaro h a m
am alga oshirilgan. Dem ak. o ‘tm ish d a m am lakatlararo. x a la la ra ro
iqtisodiv. m adaniv alooalar b o le a n va bu aloqalarni sa w o h lik n in g
ilk ko‘rinishlaridan. deb avtish m um kin.
M adaniy-m aishiy turm ush ta rz im iz shu darajada riv ojlangan 
ediki, hatto bundan uch m ing yil avvalgi ichim lik suvi va c h iq in d i 
suvlar oqadigan sopol quvurlar qoldiqlarini arxeolog o lim la rim iz
topishga muvaffaq b o ‘lganlar.
Bu m anbalar yurtimizda sayohatchilik sohasidagi (hozicgi a ta m a
b ila n a y tg a n d a ) servis va in f r a tu z ilm a tiz im i q a y d a r a j a d a
bo'lganligidan dalolatdir. Shu o ‘rin da karvonsaroylarga a lo h id a
t o ‘x ta lib o ktis h n i jo iz , d e b b ila m iz . O ‘z b e k is to n m illiy
ensiklopediyasida karvon va karvonsaroy haqida: karvon — fo rsch a 
so‘z b o ‘lib, uning l-m a ’nosi: uzoq joylarga yuk va o dam ta sh u v ch i, 
qator bo‘lib ketayotgan hayvonlar (tuya, eshak, xachir, otlar), aravalar 
va ularni boshqaruvchi sh ax slar g u ru h i, qatori. K arv o n u zilib
qolmasligi uchu n eng oldingi va oxirgi hayvonga q o ‘ng‘iro q osib 
q o ‘yilgan, deyilsa; 2 -m a ’nosi: o ‘z a ro yordam va x a v fsiz lik n i 
ta ’m inlash uch u n birga q o ‘sh ilib y o ‘lga ch iq q an y o ‘lo v c h ila r, 
sayyohlar yoki elchilar guruhi. K arvonni karvonboshi b o sh q arg an , 
deyiladi. Karvonsarov - karv o n lar tu n a b o ‘tadigan rab o t, saroy. 
Yaqin Sharq, M arkaziy Osiyo, K avkaz orti shaharlari savdo y o ‘lida 
barpo etilgan. Karvonsaroylar o d a td a , o ‘rtada katta hovli, a tro fî b ir
- ikki qavatli hujralar bilan o ‘ralgan, m inorali q al’ab an d isteh k o m
shaklida b o ‘lib, savdo m anzillarida va shahardagi b o zo r (tim , to q ) 
lar qatoriga qurilgan. IX -X V III asrlarda shaharlam ing o ‘sishi va
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

karvon savdosining kuchayishi natijasida karvonsaroylar ko‘plab 
buny od etilgan. A rab sayyohlari Istahriy va ibn X avqallarning 
m a ’Iu m o tig a k o ‘ra, X a s rd a savdo m a rk a z i h iso b la n g an
M o v a ro u n n n a h rd a 10 m in g d an ortiq k arv on saro y lar boMgan. 
M asalan, Raboti M alik (XI asr, Navoiy shahri yaqinida), Doya 
x o tin ( X I 1 asr, T u r k m a n is to n d a ) k a rv o n saro y i x a ro b a la ri, 
O lloqulixon (XIX asr, Xiva) karvonsaroyi va timi.
Yaqin o ‘tm ishimizda b o ‘lib o ‘tgan shunday m a’lum otlar ham 
b o rk i, dav r nuqtayi n a z a rid a n ularni ilk sa y o h a tla r qatoriga 
kiritm asdan, oddiy sayyohlikdarajasidao‘rganamiz. Masalan, o ‘zbek 
rom anchilik m aktabining asoschisi Abdulla Qodiriyning « 0 ‘tgan 
kunlar» romanida O tabekning Toshkent - M arg‘ilon - Toshkent 
yo‘nalishida sevgilisi K um ush izidan bir necha m arotaba safar- 
sayohatga chiqqanligini olaylik. M ana shunday sayohatlar bolganligiga 
h am tarix guvoh. Balki bunday safarlarni sevishganlar sayohati, deb 
o ‘rganarm iz. G archi o ‘z hududim iz doirasida b o ‘lgan bo‘lsa-da. 
O tabekning Toshkentning C huqur qishloq degan joyida qozoqlar 
tom onidan ochilgan bo‘zaxonada bir necha marotaba tunab qoiganligi, 
o tn i otxonaga jo y la sh tirish , ozu q a berishdan to rtib O tabekka 
ko‘rsatilgan boshqa xizm atlar - turli taom lar (bo‘zaxo‘rlik), hatto 
kechasiligiga qaram ay m ashshoqning boMishi va unga dutor bilan 
kuy chalib berishi - bularning bari garchi uni mehmonxona deyilmasa- 
d a, servisning joy-joyiga q o ‘yilganligi emasmi?
Elchilarni ham savohatchilar devish m um kin. Tarixga murojaat 
qilinsa, V -V II asrlarga o id Sam arqand tarixida Afrosiyob saroyi 
m ehm onxonasidagi rasm lar ajoyib bo‘lib, unda oq kiyim kiygan 
C hag‘aniyon (eramizdan avvalgi VI asrdan eramizning XVI asrigacha 
hozirgi Surxondaryo viloyatidagi Sho‘rchi, Denov, Sariosiyo, qisman 
J a rq o ‘rg‘on tum anlari hududlaridagi viloyat, shahar) elchisining 
su rati tasvirlangan. U sh b u tasvir o ‘sha davrlarda ham elchilik 
aioqalari boMganligidan dalolatdir.
X asrda yashagan arab sayyohi va oiimi A hm ad ibn Fadlan 
Bag‘doddan Bulg‘orga Buxoro, Xorazm orqali elchilar bilan birga 
ta s h r if buyurgan va o ‘z x o tiralarid a m uhim tarixiy, geografik 
m a ’lum otlarni yozib q oldirgan. Yoki, Sohibqiron A m ir Tem ur 
saltanatiga Kastiiiya (Ispaniya) qiroli G enrix Hi ning elchisi Lui
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

G onzales de Klavixo ta s h rif buyurib, y u rtim iz ichki tu rm u sh i, 
s h a h a r la r i, q is h lo q la ri, A m ir T e m u r s a r o y id a g i o d a tla r , 
Tem urbekning xotinlari, Shahrisabz va S am arqand haqida qim m atli 
m a ’lum otlarni yozadi (S h u n in g d ek , b av ariy alik ritsa r logann 
Shiltberger ham T em u r va uning avlodlari x izm atid a b o ‘lgan). 
S hohruh M irzo esa 1442-yili Janubiy H in d isto n g a V ijayanagar 
davlatiga A bdurazzoq S am a rq a n d iy b o sh ch ilig id a g i elch ila rn i 
jo ‘natgan. U lar H irot, E ronzam in, Fors q o ‘ltig‘idan o ‘tib, kem alar 
orqali Janubiy H indistonga borganlar. 1444-yili esa yana Hirotga 
q a y tg a n la r. U ch yillik e lc h ilik x o tira la ri k u n d a lig in i yozib 
qoldirganlar. S huni ay tish lozim ki, A b d u razzo q S am arq an d iy
Afanasiy N ikitindan 25 yil a w a l bu yerda b o ‘lgan.
Hofiz Ko‘hakiy (XVI asr) — Sulton M uham m ad Hofiz Toshkandiy 
tarixchi, huquqshunos, ta ijim o n bollib, M irzo U lug‘bekning sevimli 
shogirdi Aliqushchining nabirasidir. U H indistonga 1528-yiIi Bobur 
M irzo va 1569-yili A kbarshoh huzuriga elchi b o ‘lib borgan.
XVII 
asrda rus elchilaridan I.D. Xoxlov, V.A. D audov, M.Yu. 
Qosimov (tatar millatiga m ansub), aka-uka P azu x in lar Buxoro va 
Xiva shaharlarida elchilik qildilar. Petr I (1 682—1725) Xiva va 
Buxoroni qo‘lga kiritish m aqsadida aw al Bekovich — Cherkasskiyni, 
so ‘ng Florio Benevinini elch i qilib yuboradi.
Shuningdek, XVIII asrd a sayyoh M itropolit X risanf, savdogar 
Filipp N azarov, harbiy N ik o lay M uravyov, p o ru c h ik D m itriy 
G ladishev va yer o 'lch o v ch i Ivan M uravinlar S a m a rq a n d , Buxoro, 
Xiva, Q o‘qon, M arg‘ilon va N am angan sh ah arlari haqida ajoyib 
esdaliklarni yozib qoldirishgan.
Ilk s a v o h a tc h ila rn i u m u m iv m a ’n o d a k o ^ h m a n c h i l a r .
zivoratchilar. savdoearlar. — deb oldik. S huningdek, ayrim shaxslar 
hayoti va faoliyatini o ‘rganib, ularni ham ilk sa y o h a tc h ila rq a to rig a
kiritam iz, asarlarini esa ilk sayohatchilik ilm ini yangi, original 
m anbalarbilan boyitgan dastlabki fundam ental tad q iq o tlarq ato rig a 
kiritam iz. U la r o 4zga hududlardagi hayotni, ag ar t a ’b ir jo iz b o ‘lsa, 
x u ddi biz kutg an d ek sa y o h a tc h ilik n u q ta y i n a z a rid a n yoritib 
berishgan. Qadimgi E ron, h in d, yunon, rim , tu rk , xitoy, so‘g‘d, 
m o ‘g‘ul, arab, fors, eski o ‘zbek va fors-tojik tilidagi m anbalarda 
bularni ko‘ramiz.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

G erod otdan tashqari yunon sayohatchi-olim laridan D iodor (er. 
av. 90—21-y.) — skiflar, saklar, massagetlar, baqtriyaliklar haqida; 
Pompey T rog (er. av. I asr - er. I asri) Baqtriya va So‘g‘d shaharlari, 
im oratlari, etnografiyasi haqida; Arrian Flaviy (er. 95— 175-y.) va 
Kvint Kursiy R u f (er. 1 asri) ning Iskandar Zulqarnaynning hayoti, 
bosqinchilik yurishlari, xususan, uning Markaziy Osiyoni istilo qilishi, 
Spitam en boshliq q o ‘zg‘olon haqida; Polibiy (er. av. 201 —I20-y.), 
Strabon (er. av. 63 - er. 23-y.), G ay Pliniy Sekund (er. 24~ 79-y.), 
Ptolemey Klavdiy (er. 90—160-y.) lar o lk a m iz tarixi, skiflar, Oks 
(Amudaryo) va Yaksart (Sirdaryo), Baqtriya va uning tabiiy boyliklari 
haqida qim m atli m a’lum otlar berishgan.
A bulqosim Firdavsiy tom onidan yozilgan «Shohnoma» (X asr) 
kitobida E ro n va M arkaziy O siyoda zard ushtiylikning paydo 
bo'lishidan to arablar xalifaligigacha b o lg a n davrdagi (er. av. VI -
er. VI asrlar) siyosiy vaziyat, diniy aqidalar bayon etilgan.
Arab sayyohi va geograf olimi Abu D alaf (X asr) Buxoroga kelgan 
va o ‘z asarla ri orqali m uhim tarixiy, geografik m a ’lum otlarni 
keltirgan.
Italiyalik savdogar-sayyoh M arko Polo (XIII asr) Xitoyga safar 
uyushtirib, u yerda 17 yil yashagan va noyob m anbalarbitib ketgan. 
U ning S am arqan d da boMganligi esa biz uchun yanada qim m atli. U 
Oltin 0 ‘rda (X III asrning40-yillarida Botuxon boshchiligidatashkil 
topgan davlat) va C hig‘atoy ulusiga qarashli shaharlar va ularning 
xalqlari haqida yozib, xususan: «Sam arqand katta, m ashhurshahar. 
Unda sarasin lar bilan birga xristianlar ham istiqomat qiladilar», — 
deydi.
Yana b ira ra b sayyohi va olimi lbn Battuta (XIV asr) 21 yoshidan 
say o h at q ilg an lig i m a n b a la rd a n m a ’lum . U sh im o liy A frika 
m am lakatlari, Xitoy va H indistonda b o ‘lib, mamlakat va savdo 
yo‘llarining geografik nom larini, xalqlarning urf-odatlarini yozib 
q o ld irg a n . S h u n in g d e k , u n in g S a m a rq a n d g a sa y o h a ti va 
tem uriyzodalar xilxonasi (xususan, Shohizinda)da bo‘lishi biz turizm 
m utaxassislariga taalluqli m uhim tarixiy m a’lumotdir.
Buyuk sayohatchi-olim lar, kashfiyotchilar qatoriga XV—XVI 
asrlarda yashagan Fernán M agellan, Vasko da G am a, Xristofor 
Kolumblarni ham kiritish mum kin. Jum ladan, Kolumb 1492— 1493-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

yillarda uclita karavellada A tla n tik a okeanini bosib o ‘tib , A m erika 
q it’asini kashf etgan.
Eng qadimgi rus sayyohlaridan Igumen Daniil 1065-yilda Afon 
va m uqaddas Yerga ziyorat qilgan va safar davom ida k o ‘rgan xalqlari 
va yerlari haqida batafsil m a’lu m o tlar yozib qoldirgan. «U ch dengiz 
osha sayohat» nomli ajoyib a sa r muallifi bo‘lgan A fanasiy N ikitin 
esa XV asrda Eron va H indistonga sayohat qilgan. Sovet davrida shu 
nomli badiiy film ham yaratilgan edi. Keyinchalik, Bering (X V II-
XVI11 asr), Mikluxo — M aklay, Prjevalskiy (XIX asr)lar m ashhur 
sayohatchilar sifatida o‘z n o m larin i tarixda q o ld irg an lar. Yaqin 
o ‘tm ishim izda esa «S ayohatchilar klubi» teled astu rin in g muallifi 
bo‘lgan Yuriy Senkevichdan tashqari, Artur C hillingarov, D m itriy 
Shparolarning nomlari sayohatchilik bilan shug‘ullanuvchilarga yaxshi 
tanish. Zamondoshimiz kapitan K ustoningdunyobo‘ylabsayohatIarini 
bilm agan kishilar kam to p ilsa kerak. 0 ‘zbekiston m ustaqillikka 
erishgach esa vatandoshimiz M urod Qosimovning bir q a to r davlatlarni 
kezib chiqqanligini m utaxassislar yaxshi bilishadi.
Allomalar
Bulardan tashqari, V III—XX asrlarda yashab o ‘tg a n allom ai 
za m o n la rd a n - A bu Y u su f Y a ’q u b , M ad o in iy , A l- Y a ’qubiy, 
Balazuriy, Ibn al-Faqih, Ibn X urdadbeh, T abariy, A l-M a s ’udiy, 
Abulfaraj K udam a, lstaxriy, Ib n Havqal, A l-M u q add asiy , Utbiy, 
As-Saolibiy, Al-Xorazmiy, A bu Rayhon Beruniy, Ib n Miskavayx, 
M ahm ud Koshg‘ariy, A l-Idrisiy, Samoniy, Ibn al-Asir, Ibn Xalliqon, 
S h ih o b u d d in M u h a m m a d N iso v iy , J a m o l Q a r s h iy , 
Ibn 
A rabshohlarning arab tilid aei:
Narshahiy, Nizomulmulk, N izom i Aruzi Sam arqandiy, Gardiziy, 
N a jm u d d in A bu X afs N a s a f iy , F a x ru d d in M u b o r a k s h o h
M arvarrudiy, Abulfazl B ayhaqiy, Avfiy, Juvayniy, R ash iduddin, 
Hamdulloh Qazviniy, Banokatiy, N izom uddin Shom iy, M u ’inuddin 
N atanziy, Hofizi Abru, S h arafu d d in Ali Yazdiy, M irzo U lu g ‘bek, 
A bdurazzoq Sam arqandiy, M irxondlarning fors tilid a e i:
A bdulla Nasrullohiy, M u h a m m a d Solih, Abu!g‘o zix o n , M unis, 
Ogahiy, Mirza Olim Toshkandiy, M uham m ad Y usuf ibn Bobojonbek 
Bayoniylarning eski o ‘zbek tilid a s i:
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

M ulla Shodiy, K am oliddin Binoiy, Fazlulloh ibn Ruzbehon, 
X ondam ir, Mirzo M uham m ad Haydar, Hasanbek Rum lu, Hofiz 
T an ish B uxoriy, A bulfazl A llom iy, M u h am m ad y o r ibn A rab 
K attagon, A m ir A hmad Roziy, Iskandarbek m unshiy, M ahm ud 
ibn Vali, Xoja Sam andar T erm iziy, M uhamm ad Yusuf munshiy, 
M ir M u h a m m a d A m ini B u xoriy, M ulla S h arafu d d in A ’lam , 
A bd urrahm o n Davlat, Xoji M ir M uham m ad Salim, M uham m ad 
K ozim , M uham m ad Vafoyi Karminagiy, Mulla Ibodulla, Mulla 
M u h am m ad Sharif, M ir O lim Buxoriy, Hakimxon to ‘ra, A hmad 
D o n ish , M irzo A bduazim S o m iy ß o ‘stoniy, M irza Salim bek, 
M uham m ad Solih Toshkandiy, N iyoz Muhammad X o'qandiylaming 
fors-toiik tilidasi asarlarida sayohatshunoslik tarixiga oid m uhim
ilmiy m an balar mujassam.
Shuningdek, geografiva va kosmografivaga taalluali — Kitobi 
M uJlazoda, M ajm u’ al-g‘aroyib, Ajoyib ut-tabaqot, Dili g ‘aroyib; 
o ‘zb ek x alq in in g sh ak llan ish ig a oid - Tarixi A bulxayrxoniy, 
N asabnom ayi o ‘zbek, Asomiyi navadu du firqayi o ‘zbek asarlari; 
Davlatshoh Samarqandiy, Xoja Bahouddin Hasan Nisoriy, Mutribiy, 
M aleho Samarqandiy, Tazkirayi Bug‘roxoniy, Manoqibi Xoja Yusuf 
H am ado niy , Risolayi shayx N ajm iddin Kubro, M anoqibi Amir 
Kulol, X oja M uham m ad Porso, M aqomati xoja A hror, Rashaxotu 
ayn u l-h ay o t, Jo m i’ u l-m aq o m ati Mahdumi A ’zam Kosoniy — 
biografik asarlari: Bobur, Z ay niddin Vosifiy, Fasih A hm ad Xavofiy, 
Seydi Ali Reislarning — m em uar asarlari o‘z qimmatiga ko‘ra ko‘hna 
tarix , el-u lu s, uning o so ri-a tiq a la ri, qadam jolari, geografiyasi, 
etnografiyasi, m adaniy m erosiga taalluqli yangiliklar bilan yanada 
qiziqarli. Bir so‘z bilan aytganda respublikamiz va unga tutash 
h u dudlarga oid ilm iy-tarixiy m anbalar mujassam.
2.2. Turizm tushunchasi, uning boshlanishi, shakllanishi va tarixi
0 ‘zbekiston Respublikasining «Turizm to ‘g‘risida»gi Q onunida 
turizm tushunchasiga quyidagi tarzda ta ’rif berilgan: «turizm — 
iism oniv shaxsnins doim iv istiaom at iovidan sog'lom lashtirish. 
maVifiv. kasbiv-amaliv voki b oshaa maasadlarda borilgan iovda 
(m am lakatda) haq toManadigan faolivat bilan shug‘ullanmagan holda 
iizogM bilan bir vil m uddatga io ‘nab ketishi (savohat qilishi^».
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Turizm fransuzcha to u r so‘zidan olingan b o ‘lib, sayr-say o h at 
m a’nosini anglatadi.
Endi tu rizm n in g taraqqiyot jaray o n ig a nazar tashlab o ‘ta m iz . 
Z am onaviy te x n ik a vositalari h arak a tla n ish xarakterin i tu b d a n
o'zgartirib yuborib, xohlangan vaqtda sayohat qilish im konini b erdi. 
M anbalarda 1815-yilda Fransiya — A ngliya o ‘rtasida m a x su s tu rla r 
tashkil qilinganligi yoziladi. Y ozuvchi va sayohatchi