Turizm asoslari


 - B O B . T U R I Z M T U S H U N C H A S I



Download 6,79 Mb.
Pdf ko'rish
bet38/61
Sana13.02.2022
Hajmi6,79 Mb.
#446936
1   ...   34   35   36   37   38   39   40   41   ...   61
Bog'liq
Turizm asoslari (Murodjon Mirzayev, Mahbuba Aliyeva)

2 - B O B . T U R I Z M T U S H U N C H A S I
2 . 1. Ilk sayohatlar va sayohatchilar tarixi.
2.2. Turizm tushunchasi, uning boshlanishi, shakllanishi va tarixi.
2 .1 . Ilk sayohatlar va sayohatchilar tarixi
S ayohat va turizm (travel an d tourism) - bir-biri bilan o ‘zaro 
bog‘liq tushunchalarboM ib, u la r inson hayoti faoliyatining m a’lum 
bir tarzini ifodalaydi. Bu - dam olish, aktiv (faol) yoki passiv (nofaol) 
ko‘ngilochar!ik, sport, atro f-m uh itn i anglash, savdo, fan, davolanish 
va b o sh qa ko‘plab narsalarni q am rab oladi. Biroq, bu n d a har safar 
say oh atni boshqa faoliyat turlarid an ajratib turuvchi o ‘ziga xos 
harakat — insonning vaqtinchalik boshqa joyga, mamlakatga, qit’aga 
borishi, uning doimiy yashash joyidan uzoqlashishi — mavjud boMadi. 
S huningdek, sayohat - od am larn in g turm u sh tarzi, ishi, dam olishi 
b o ‘lish i m u m k in . R ossiyalik m ash h u r “ S ay o h a tc h ila r k lu b i” 
te le d a s tu r i b o sh lo v c h isi Y u riy Senkevich o ‘z in in g k o ‘p lab
sayohatalarida turist hisoblanmaydi, chunki bu uning ishi boMganidan 
tashq ari, turm ush tarzi ham dir. Ayrim xalqlar uchun sayohat bu 
asrlar davom ida yashash jo y in in g tabiiy iqlim sharoitlari ta ’sirida 
shakllangan turm ush tarzidir. M asalan, mavsumiy qishloq xo‘jaligi 
tufayli m eksikaliklar har yili A Q SH ning shimoliy qismiga daladan 
hosil yiqqani boradilar.
Sayohat
S a y o h a t um um iy tu s h u n c h a m a’nosiga ega a ta m a boMib, 
o d am larn in g m aqsadlaridan q a t’iy ko‘chib yurishlarini anglatadi. 
K o‘p asrliktarixguvohki, kishilarsavdoni rivojlantirish, yangi yerlami 
ochish va o ‘zlashtirish, resurslar va yangi transport y o lla rin i izlab 
topish m aqsadida jahon b o ‘ylab sayohat qilish im koniyatiga ega 
boM ganlar. Sivilizatsiyam izning rivojlanishi unchalik katta davr 
boMmay, besh ming yilga y aq in hisoblanadi, biroq faqat yaqin 
o ‘tm ishdagi sayohatlar haqidagi hikoya va tasvirlargina saqlanib 
qolgan. T arixdan bizga yangi q it’a va yerlami, xaJqlar va tabiiy 
h o disalarn i ochgan, o ‘ziga xos geografik tizim larni asoslab bergan 
buyuk sayohatchilarning n o m lari m a’lum.
www.ziyouz.com kutubxonasi


« 0 ‘zb ektiíinin g izohli lug‘ati»da: «Savohat— arabcha so ‘z b o ‘lib. 
d am olish. h o rd iq ch iq arish voki d u n v o n i k o 'ris h . o ‘rg a n ish
maqsadida ailingan safardip». — dcyiladi. Safar tushunchasirting o ‘zi 
ham arabchadan olingan va u xizm at yoki sayohat m aq sad id a b iro r 
yerga borishdir.
M oziyga m u ro ja a t q ilib , s h u la rn i ay tish m u m k in k i, ilk
savohatchilar deyilganda ko‘z oldim izda ko‘hna davrlardagi — b ir 
yerdan ikkinchi yerga ko‘chib yurgan k o ‘chm anchi qabilalar. d in iy
e ’tiqoddagi zivoratchilar. davlatlararo yurgan va «Buyuk ipak y o ‘li» 
bo'ylab safarga chiqqan savdogarlar. keyinroq esa m a m la k a tla r 
manfaatini him oya qiluvchi davlat elchilari. ilmni maqsad qilib oigan 
o lim lar. a llo m a la r va m u ta sa v v u flar. h arb iy ja b h a la rd a o ‘zg a 
hududlarga kirgan iangchilar gavdalanadi. S hukurlar b o ls in k im , 
b ularning aksariyati safarlari d av o m id a o ‘zga h u d u d la r ta rix i, 
geografiyasi, zahm atkash xalqi, m illatlarning urf-odatlari, a n ’a n a va 
marosimlari, boy madaniy merosi bilan yaqindan tanishganlar h a m d a
ular haqida ajoyib asarlar, xotira va esdaliklar yozib qoldirishgan. 
Masalan, tarix faníning otasi — G erod ot (eram izdan aw algi V asr) 
Yevropa, Osiyo va M isrb o ‘ylab sayohat qilgan. Uning «Tarix» n o m li 
asarida M arkaziy O siyoning q ad im iy xaíqlari — k o ‘c h m a n c h i 
qabilalari: agrippiylar, issedonlar, m assagetlar, daylar, saklar h ay o ti
odat va m arosim lari, qo‘shni m am lakatlar (m asalan, E ron) b ila n
aloqalari bayon etiladi. Gerodot massagetlarni hunarm and ekanliklari: 
mis va oltindan yasalgan qurol-aslahalar, ot anjom lari, turli idishlar, 
zeb-ziynatlar, bosh kiyimlar, belbog‘, zardo‘zlik ustalaribolganliklarini 
yozib qoldirgan. Yoki, fransuz ta d q iq o tch isi va geografi P ifíey
(eramizdan awalgi 320-yil) esa o ksha vaqtlarda aql bovar qilm aydigan 
tarzda butun Yevropa bo‘y!ab sayohat qilgan. U Britaniya o ro llarin i 
aylanib o ‘tib, Norvegiya va Islandiyagacha borgan. U ning « O k ean
haqida» deb nom langan ajoyib asarida k o ‘plab geografík ix tiro lar 
tasvirlab berilgan. Keling, ularning ayrimlari haqida (garchi yurtim izga 
tashrif buyurgan va tashrif buyurm agan b o ‘Isalarda) fikr bildiraylik. 
Aslida esa ular ju d a ko‘p va xilma-xildir.
M arhum ta rix c h i olim , ak ad e m ik B o‘rib o y A h m e d o v n in g
« 0 ‘zbekiston tarixi manbalari» kitobida biz tadqiq etm oqchi b o klgan 
ushbu m asalaga a lo h id a e ’tib o r b ilan q aralg an . A sa rn in g ilk
www.ziyouz.com kutubxonasi


sayohatchilar tarixini o ‘rganishdagi ahamiyati cheksizdir. Ayniqsa, u 
maxsus yoki yangi turistik yo‘nalishlar ishiab chiquvchi turoperatorlar 
va gid - ekskursovodlar uchun yanada qimmatli hisoblanadi. Shu 
sababli, uni va boshqa tarixiy asarlami mutolaa qilib, sayohat va ilk 
sayohatchilik tarixi nuqtayi nazaridan okrganib, o ‘ta muhim tarixiy 
m a’lumotlar olishga muvaffaq bo‘ldik. Ushbu manbalarda keltirili- 
shicha savohatchilaming ibtidosi hisoblansan - ko^hm anchi qabilalar 
(saw ohlar) dastlab chorvachilik bilan hayot kechirganlar va ular bir 
hududdan ikkinchi bir hududga tabiiy iqlim sharoitlari, jang-ujadallar 
tufayli ko‘chib yurishgan va o kzlarining sayohatchi ekanliklarini 
sezishm agan. Ilk k o ‘ch m an ch ilar eram izdan aw algi 4 - 3 ming 
yilliklarda, hatto undan oldingi davrlarda ham bo‘lgan. Osiyo, Shimoliy 
Afrika va Janubiy Yevropa hududlarida uiam ingdastlabki jamoalarini 
kuzatamiz (masalan — aborigenlar, indeyslar).
Eram izdan a w a lg i 2-m ing yillikning oxiri va l-m ing yillikda 
M arkaziy Osiyo hu d u d id a ham chorvador podachi jam oalarining 
m oddiy m adaniyat yodgorüklari qadimiy X orazm (Tozabogen)da, 
Zarafshon vodiysi (U rgut, Kattaqo‘rg‘on)da, Farg‘ona vodiysi (Vodil 
va K arom ko‘l)da h am mavjud bo‘lgan. O lk am izdag i ko‘chm anchi 
qabilalar haqida «Avesto»da, yunon tarixchilari asarlarida m uhim
m anbalar m ujassam . Eram izdan awalgi V I—iV asrlarda yozilgan 
va otashparasîlik (zoroastrizm ) dinining m azkur kitobida Eron va 
M arkaziy Osiyo xalqlarining qadimgi m adaniyati (e’tiqodi, tili, 
adabiyoti), tarixi h aq ida qim m atli m a’lum otlar mujassam.
K o‘ch m an ch ilarn i sahroyi, dashtlik, togMik kabi nom lar bilan 
atashgan. E ram izdan aw algi ÏII asr va eram izning IV asrlarida 
Sirdaryo b o ‘ylarida tashkil topgan Qang‘ davlati jabg‘ulari (m ulkka 
ega qabilalari) o ‘z chorva mollarini Talas yayloviaridan Sarisu va 
C h u daryolari (Q irg ‘iziston va QozogMston hududlaridan oqib 
o ‘tuvchi daryolar) etaklari tom on haydasa, qishda Ohangaron vodiysi 
to m o n olib borishgan.
K o‘chm anchilar qatoriga loMilar, qochoqlar va zo'rlab ko‘chirib 
yuborilganlami kiritish mumkin. Zo‘rlab ko‘chirib yuborish voqealarini 
tasdiqlovchi tarixiy m anbalar ham mavjud. M asalan, qadim dan 
Shimoliy Xitoyda yashagan xunnlar eramizdan awalgi II asr oxirlarida 
xitoylar tazyiqi ostida g‘arbga qarab chekinishga majbur boMganlar
www.ziyouz.com kutubxonasi


va Sharqiy Turkistonga h a m d a Yettisuv (Q o zo g ‘iston) vohasida 
ko‘chib yurgan skifva usun qabilalarini surib chiqarganlar. N atijada, 
skif va usunlar So‘g‘diyona (Q ashqadaryo va Z arafshon daryolari 
havzasidagi hudud) va B aqtriya ( 0 ‘zbekiston va Tojikistonning 
janubiy, Afg‘onistonning shim oliy qismlari) hududiga ko‘chib o ‘tib, 
bu yerda saklar bilan birga q o 'sh ü ib ketganlar.
S h u n in g d e k , in d e y sla rn i m a jb u riy k o 'c h ir is h h o i lari yuz 
berganligini, A m erikaga k o ‘p lab aho lin in g o ‘zga h u d u d la rd a n
borganligini, ba’zi davlatlarda loMilar jam oalari borligini, Afg*oniston 
va Iroq kabi m am lakatlar aholisining boshqa d avlatlarga boshpana 
istab ketib qolganliklarini, 0 ‘zbekistonda yashagan (yashayotgan) 
greklar, koreyslar, turklar, ruslar avvalo qaysidir b ir sab ab lar bilan 
k o ‘ch m a n ch i b o 'lg an lik la rin i bilish qiyin em as. S h u b o isd an , 
ko‘chm anchilikni hozirgi kunga kelib butunlay yo‘q b o ‘lib ketdi, — 
dcya olmaymiz. M asalan, M arkaziy Osiyo, Y aqin S h arq , Shim oliy 
Afrikadagi ko‘chm anch ilar (m o ‘g ‘ullar, arablar, balujlar, kurdlar) 
haligacha mavjud. Lekin, tra n sp o rt vositalarining p ay d o boMishi 
b ilan k o ‘ch m an ch ilard a o ‘tro q la sh u v ja ra y o n i h a m kuchaydi. 
K o‘rinib turibdiki, ko‘c h m a n c h ik keyingi davrlarda h am qaysidir 
shakllarda mavjud bo‘ldi. L ekin, tilarni ilk say y o h la rd e b b o 'lm a y d i, 
chunki, ular yashagan d av r yaqin o ‘tm ishim izdir.
0 ‘tm ish ta rix im iz h a q id a x a b a r b e ru v c h i m a n b a la r ig a
e ’tib o rim izn i q aratsak , q a d im g i davrlardagi d in iv e ’tiao d d ag i 
zivoratchilarni 
h a m
ilk savohatchilarqatoriga 
Qo‘s h i s h i m i z
m um kin. 
Barcha din vakillarining m u q ad d as deb bilgan o ‘z q ad am jo lari — 
ziyoratgohlari mavjud. 0 ‘tm ish davrlarini tasavvur qilsak, kishilar 
nim alargadire’tiqod qilishgan, siglnishgan. Kerak b o ‘lsa, shu y o ld a
qurbonlik ham am alga oshirishgan. E’tiqod qilish yoki sig‘inish 
maqsadida bir hududdan ikkinchi bir hududga b orishgan va diniy 
am allarini bajarishgan. O dam larning e’tiqod qiluvchi kitoblari Olloh 
tom onidan bandalariga yuborib turilgan. U shbu kitoblarga muvofiq 
e ’tiqod qilingan. M asalan, m usulm onlar haj ziyorati tufayli farz 
am allaridan birini ado etishgan, ta ’bir joiz b o ‘lsa, say oh at qilishgan. 
D em ak, kishilar d in iy -z iy o ra t m aqsadida b o rib , sa y o h a tc h ila r 
toifasiga qo‘shilganlar. S huningdek, buddizm va xristian dinlari 
vakillarining m uqaddas d e b bilgan joylariga u y u sh tirg an q ad im
www.ziyouz.com kutubxonasi


ziyoratlari h am sayohatlardir. Shu bois, necha m ine villar avval 
boMib o ‘tg a n b u n d a v z iv o ra tla r n i ilk s a v o h a tla r. u la rn in g
ishtirokchilarini esa ilk savohatchilar aatoriea kiritamiz. Shuningdek
yurtim izda mavjud imom Buxoriy, imom Termiziy, Bahovuddin 
N a q s h b a n d , A hm ad Y assaviy, Z ang i o ta q ad am jo la rin i ham
z iy o ra tg o h la r , — d eb b ila m iz . H o z ird a k o ‘p lab m u su lm o n
davlatlaridagi tu roperatorlar diniy turizm bilan shug‘ullanib, ularni 
ta s h k illa s h tir ib , H aj va u m ra z iy o ra tla rin i am alg a o s h irib
kelm oqdalar. Bulami diniy-ziyorat turizm i turiga kiritamiz.
Savdoearlar masalasiga kelsak, ular ham savdogarlik maqsadida 
bir hududdan ikkinchi bir hududga borganlar va savohatchi boMsanlar. 
E ram izd a n avvalgi X -V III asrlard a yaratilgan «M ahabxarata» 
(«B harata avlodlari jangnom asi») dostonida H indistonga saklar, 
toxarlar va qanhaliklar savdogarlik tufayli borganliklari quyidagi tarzda 
bayon etilgan: «Uning (podshoh Yudxishtxiraning) eshigi oldida 
boshqa xalqlar bilan birga saklar, toxarlar va qanhaliklar ham navbat 
kutib turardilar. Paxmoq soqol, peshonalari shoxlar bilan bezatilgan, 
qollarida turli-tum an sovg‘alar, jun, rangu, ipak va patta (oq qayinning 
b irtu ri) daraxti tolasidan, shuningdek, kamyob matolardan, paxtadan 
to ‘qilgan gazlam alar, mayin, nafis terilar, uzun va o ‘tkir qilichlar, 
sham shirlar, tem ir nayzalar, har xil boltalar, ichimliklar, xushbo‘y 
narsalar, tu rli-tu m an qim m atbaho toshlar...».
E ram izdan avvalgi V—IV asrlarda (D oro I davrida) sopolga o ‘yib 
yozilgan bitikda Eronning qadimgi Suza shahridagi saroyning qurilishi 
uchun oltin lar Baqtriyadan, qim m atbaho toshlar So‘g‘diyonadan, 
feruzalar X orazm dan olib kelinganligi bayon qilinadi. Tosh-tasviriy 
suratlarda Eron ahamoniylariga qaram mamlakatlardan o ‘lpon olib 
kelinganligi tasvirlangan m anbalar — suratlar ham mavjud. Masalan, 
baqtriyaliklardan turli-tum an m ato, teri, qo‘ylar; saklardan chakm on 
va otlar; parfiyaliklardan idishlar, tuyalar; xorazmliklardan qurol- 
aslahaiar, o tla r olib kelinganligi tasvirlanadi.
Tarix fanlari doktori, professor G.A. Hidoyatov o‘zining «Mening 
jonajon tarixim » kitobida: « 0 ‘rta Osiyoga kelgan birinchi xitoy elchisi 
(say y o h i) C h ja n -S z y a n e ra m iz d a n avvalgi 140-yilda Xivaga 
borganligini ta ’kidlab o ‘tgan. A lbatta, sayyohning ko‘rgan-bilganlari 
haqidagi m a ’lum otlar ham anchagina.
www.ziyouz.com kutubxonasi


S h u n in g d ek , e ram iz d an avvalgi II asrdan e ra m iz n in g XV 
asrigacha davom etgan, q adim da va o ‘rta asrlarda S harq va G ‘arb
m am lakatlarini o ‘zaro bog‘lagan karvon yo‘li — «Buyuk ipak y o ‘li» 
orqali ham ajdodlarim iz savdogarlik m aqsadida o ‘z say o h atlarin i 
am alga oshirganlar. Savdogarlar karvonlari uchun bu n y o d etilg an
karvonsaroylarda ularga b arch a sh art-sh aro itlar m ujassam q ilin gan . 
K arvo nlar turishi uch un jo y , y em -x a sh a k , sav d o g arla r u c h u n
ko‘nalg‘a joy (m ehm onxona), oziq-ovqat oldindan hozirlab q o ‘yilgan 
va boshqa xizm at ko‘rsatish (servis) shoxobchalari tu n - u k u n o ‘z 
m ijozlarini kutib olib, m e h m o n n av o zlik n i am alga o sh irg a n la r. 
A lbatta, savdogarlik mahalliy to jirla r tom onidan o ‘lk am izaro h a m
am alga oshirilgan. Dem ak. o ‘tm ish d a m am lakatlararo. x a la la ra ro
iqtisodiv. m adaniv alooalar b o le a n va bu aloqalarni sa w o h lik n in g
ilk ko‘rinishlaridan. deb avtish m um kin.
M adaniy-m aishiy turm ush ta rz im iz shu darajada riv ojlangan 
ediki, hatto bundan uch m ing yil avvalgi ichim lik suvi va c h iq in d i 
suvlar oqadigan sopol quvurlar qoldiqlarini arxeolog o lim la rim iz
topishga muvaffaq b o ‘lganlar.
Bu m anbalar yurtimizda sayohatchilik sohasidagi (hozicgi a ta m a
b ila n a y tg a n d a ) servis va in f r a tu z ilm a tiz im i q a y d a r a j a d a
bo'lganligidan dalolatdir. Shu o ‘rin da karvonsaroylarga a lo h id a
t o ‘x ta lib o ktis h n i jo iz , d e b b ila m iz . O ‘z b e k is to n m illiy
ensiklopediyasida karvon va karvonsaroy haqida: karvon — fo rsch a 
so‘z b o ‘lib, uning l-m a ’nosi: uzoq joylarga yuk va o dam ta sh u v ch i, 
qator bo‘lib ketayotgan hayvonlar (tuya, eshak, xachir, otlar), aravalar 
va ularni boshqaruvchi sh ax slar g u ru h i, qatori. K arv o n u zilib
qolmasligi uchu n eng oldingi va oxirgi hayvonga q o ‘ng‘iro q osib 
q o ‘yilgan, deyilsa; 2 -m a ’nosi: o ‘z a ro yordam va x a v fsiz lik n i 
ta ’m inlash uch u n birga q o ‘sh ilib y o ‘lga ch iq q an y o ‘lo v c h ila r, 
sayyohlar yoki elchilar guruhi. K arvonni karvonboshi b o sh q arg an , 
deyiladi. Karvonsarov - karv o n lar tu n a b o ‘tadigan rab o t, saroy. 
Yaqin Sharq, M arkaziy Osiyo, K avkaz orti shaharlari savdo y o ‘lida 
barpo etilgan. Karvonsaroylar o d a td a , o ‘rtada katta hovli, a tro fî b ir
- ikki qavatli hujralar bilan o ‘ralgan, m inorali q al’ab an d isteh k o m
shaklida b o ‘lib, savdo m anzillarida va shahardagi b o zo r (tim , to q ) 
lar qatoriga qurilgan. IX -X V III asrlarda shaharlam ing o ‘sishi va
www.ziyouz.com kutubxonasi


karvon savdosining kuchayishi natijasida karvonsaroylar ko‘plab 
buny od etilgan. A rab sayyohlari Istahriy va ibn X avqallarning 
m a ’Iu m o tig a k o ‘ra, X a s rd a savdo m a rk a z i h iso b la n g an
M o v a ro u n n n a h rd a 10 m in g d an ortiq k arv on saro y lar boMgan. 
M asalan, Raboti M alik (XI asr, Navoiy shahri yaqinida), Doya 
x o tin ( X I 1 asr, T u r k m a n is to n d a ) k a rv o n saro y i x a ro b a la ri, 
O lloqulixon (XIX asr, Xiva) karvonsaroyi va timi.
Yaqin o ‘tm ishimizda b o ‘lib o ‘tgan shunday m a’lum otlar ham 
b o rk i, dav r nuqtayi n a z a rid a n ularni ilk sa y o h a tla r qatoriga 
kiritm asdan, oddiy sayyohlikdarajasidao‘rganamiz. Masalan, o ‘zbek 
rom anchilik m aktabining asoschisi Abdulla Qodiriyning « 0 ‘tgan 
kunlar» romanida O tabekning Toshkent - M arg‘ilon - Toshkent 
yo‘nalishida sevgilisi K um ush izidan bir necha m arotaba safar- 
sayohatga chiqqanligini olaylik. M ana shunday sayohatlar bolganligiga 
h am tarix guvoh. Balki bunday safarlarni sevishganlar sayohati, deb 
o ‘rganarm iz. G archi o ‘z hududim iz doirasida b o ‘lgan bo‘lsa-da. 
O tabekning Toshkentning C huqur qishloq degan joyida qozoqlar 
tom onidan ochilgan bo‘zaxonada bir necha marotaba tunab qoiganligi, 
o tn i otxonaga jo y la sh tirish , ozu q a berishdan to rtib O tabekka 
ko‘rsatilgan boshqa xizm atlar - turli taom lar (bo‘zaxo‘rlik), hatto 
kechasiligiga qaram ay m ashshoqning boMishi va unga dutor bilan 
kuy chalib berishi - bularning bari garchi uni mehmonxona deyilmasa- 
d a, servisning joy-joyiga q o ‘yilganligi emasmi?
Elchilarni ham savohatchilar devish m um kin. Tarixga murojaat 
qilinsa, V -V II asrlarga o id Sam arqand tarixida Afrosiyob saroyi 
m ehm onxonasidagi rasm lar ajoyib bo‘lib, unda oq kiyim kiygan 
C hag‘aniyon (eramizdan avvalgi VI asrdan eramizning XVI asrigacha 
hozirgi Surxondaryo viloyatidagi Sho‘rchi, Denov, Sariosiyo, qisman 
J a rq o ‘rg‘on tum anlari hududlaridagi viloyat, shahar) elchisining 
su rati tasvirlangan. U sh b u tasvir o ‘sha davrlarda ham elchilik 
aioqalari boMganligidan dalolatdir.
X asrda yashagan arab sayyohi va oiimi A hm ad ibn Fadlan 
Bag‘doddan Bulg‘orga Buxoro, Xorazm orqali elchilar bilan birga 
ta s h r if buyurgan va o ‘z x o tiralarid a m uhim tarixiy, geografik 
m a ’lum otlarni yozib q oldirgan. Yoki, Sohibqiron A m ir Tem ur 
saltanatiga Kastiiiya (Ispaniya) qiroli G enrix Hi ning elchisi Lui
www.ziyouz.com kutubxonasi


G onzales de Klavixo ta s h rif buyurib, y u rtim iz ichki tu rm u sh i, 
s h a h a r la r i, q is h lo q la ri, A m ir T e m u r s a r o y id a g i o d a tla r , 
Tem urbekning xotinlari, Shahrisabz va S am arqand haqida qim m atli 
m a ’lum otlarni yozadi (S h u n in g d ek , b av ariy alik ritsa r logann 
Shiltberger ham T em u r va uning avlodlari x izm atid a b o ‘lgan). 
S hohruh M irzo esa 1442-yili Janubiy H in d isto n g a V ijayanagar 
davlatiga A bdurazzoq S am a rq a n d iy b o sh ch ilig id a g i elch ila rn i 
jo ‘natgan. U lar H irot, E ronzam in, Fors q o ‘ltig‘idan o ‘tib, kem alar 
orqali Janubiy H indistonga borganlar. 1444-yili esa yana Hirotga 
q a y tg a n la r. U ch yillik e lc h ilik x o tira la ri k u n d a lig in i yozib 
qoldirganlar. S huni ay tish lozim ki, A b d u razzo q S am arq an d iy
Afanasiy N ikitindan 25 yil a w a l bu yerda b o ‘lgan.
Hofiz Ko‘hakiy (XVI asr) — Sulton M uham m ad Hofiz Toshkandiy 
tarixchi, huquqshunos, ta ijim o n bollib, M irzo U lug‘bekning sevimli 
shogirdi Aliqushchining nabirasidir. U H indistonga 1528-yiIi Bobur 
M irzo va 1569-yili A kbarshoh huzuriga elchi b o ‘lib borgan.
XVII 
asrda rus elchilaridan I.D. Xoxlov, V.A. D audov, M.Yu. 
Qosimov (tatar millatiga m ansub), aka-uka P azu x in lar Buxoro va 
Xiva shaharlarida elchilik qildilar. Petr I (1 682—1725) Xiva va 
Buxoroni qo‘lga kiritish m aqsadida aw al Bekovich — Cherkasskiyni, 
so ‘ng Florio Benevinini elch i qilib yuboradi.
Shuningdek, XVIII asrd a sayyoh M itropolit X risanf, savdogar 
Filipp N azarov, harbiy N ik o lay M uravyov, p o ru c h ik D m itriy 
G ladishev va yer o 'lch o v ch i Ivan M uravinlar S a m a rq a n d , Buxoro, 
Xiva, Q o‘qon, M arg‘ilon va N am angan sh ah arlari haqida ajoyib 
esdaliklarni yozib qoldirishgan.
Ilk s a v o h a tc h ila rn i u m u m iv m a ’n o d a k o ^ h m a n c h i l a r .
zivoratchilar. savdoearlar. — deb oldik. S huningdek, ayrim shaxslar 
hayoti va faoliyatini o ‘rganib, ularni ham ilk sa y o h a tc h ila rq a to rig a
kiritam iz, asarlarini esa ilk sayohatchilik ilm ini yangi, original 
m anbalarbilan boyitgan dastlabki fundam ental tad q iq o tlarq ato rig a 
kiritam iz. U la r o 4zga hududlardagi hayotni, ag ar t a ’b ir jo iz b o ‘lsa, 
x u ddi biz kutg an d ek sa y o h a tc h ilik n u q ta y i n a z a rid a n yoritib 
berishgan. Qadimgi E ron, h in d, yunon, rim , tu rk , xitoy, so‘g‘d, 
m o ‘g‘ul, arab, fors, eski o ‘zbek va fors-tojik tilidagi m anbalarda 
bularni ko‘ramiz.
www.ziyouz.com kutubxonasi


G erod otdan tashqari yunon sayohatchi-olim laridan D iodor (er. 
av. 90—21-y.) — skiflar, saklar, massagetlar, baqtriyaliklar haqida; 
Pompey T rog (er. av. I asr - er. I asri) Baqtriya va So‘g‘d shaharlari, 
im oratlari, etnografiyasi haqida; Arrian Flaviy (er. 95— 175-y.) va 
Kvint Kursiy R u f (er. 1 asri) ning Iskandar Zulqarnaynning hayoti, 
bosqinchilik yurishlari, xususan, uning Markaziy Osiyoni istilo qilishi, 
Spitam en boshliq q o ‘zg‘olon haqida; Polibiy (er. av. 201 —I20-y.), 
Strabon (er. av. 63 - er. 23-y.), G ay Pliniy Sekund (er. 24~ 79-y.), 
Ptolemey Klavdiy (er. 90—160-y.) lar o lk a m iz tarixi, skiflar, Oks 
(Amudaryo) va Yaksart (Sirdaryo), Baqtriya va uning tabiiy boyliklari 
haqida qim m atli m a’lum otlar berishgan.
A bulqosim Firdavsiy tom onidan yozilgan «Shohnoma» (X asr) 
kitobida E ro n va M arkaziy O siyoda zard ushtiylikning paydo 
bo'lishidan to arablar xalifaligigacha b o lg a n davrdagi (er. av. VI -
er. VI asrlar) siyosiy vaziyat, diniy aqidalar bayon etilgan.
Arab sayyohi va geograf olimi Abu D alaf (X asr) Buxoroga kelgan 
va o ‘z asarla ri orqali m uhim tarixiy, geografik m a ’lum otlarni 
keltirgan.
Italiyalik savdogar-sayyoh M arko Polo (XIII asr) Xitoyga safar 
uyushtirib, u yerda 17 yil yashagan va noyob m anbalarbitib ketgan. 
U ning S am arqan d da boMganligi esa biz uchun yanada qim m atli. U 
Oltin 0 ‘rda (X III asrning40-yillarida Botuxon boshchiligidatashkil 
topgan davlat) va C hig‘atoy ulusiga qarashli shaharlar va ularning 
xalqlari haqida yozib, xususan: «Sam arqand katta, m ashhurshahar. 
Unda sarasin lar bilan birga xristianlar ham istiqomat qiladilar», — 
deydi.
Yana b ira ra b sayyohi va olimi lbn Battuta (XIV asr) 21 yoshidan 
say o h at q ilg an lig i m a n b a la rd a n m a ’lum . U sh im o liy A frika 
m am lakatlari, Xitoy va H indistonda b o ‘lib, mamlakat va savdo 
yo‘llarining geografik nom larini, xalqlarning urf-odatlarini yozib 
q o ld irg a n . S h u n in g d e k , u n in g S a m a rq a n d g a sa y o h a ti va 
tem uriyzodalar xilxonasi (xususan, Shohizinda)da bo‘lishi biz turizm 
m utaxassislariga taalluqli m uhim tarixiy m a’lumotdir.
Buyuk sayohatchi-olim lar, kashfiyotchilar qatoriga XV—XVI 
asrlarda yashagan Fernán M agellan, Vasko da G am a, Xristofor 
Kolumblarni ham kiritish mum kin. Jum ladan, Kolumb 1492— 1493-
www.ziyouz.com kutubxonasi


yillarda uclita karavellada A tla n tik a okeanini bosib o ‘tib , A m erika 
q it’asini kashf etgan.
Eng qadimgi rus sayyohlaridan Igumen Daniil 1065-yilda Afon 
va m uqaddas Yerga ziyorat qilgan va safar davom ida k o ‘rgan xalqlari 
va yerlari haqida batafsil m a’lu m o tlar yozib qoldirgan. «U ch dengiz 
osha sayohat» nomli ajoyib a sa r muallifi bo‘lgan A fanasiy N ikitin 
esa XV asrda Eron va H indistonga sayohat qilgan. Sovet davrida shu 
nomli badiiy film ham yaratilgan edi. Keyinchalik, Bering (X V II-
XVI11 asr), Mikluxo — M aklay, Prjevalskiy (XIX asr)lar m ashhur 
sayohatchilar sifatida o‘z n o m larin i tarixda q o ld irg an lar. Yaqin 
o ‘tm ishim izda esa «S ayohatchilar klubi» teled astu rin in g muallifi 
bo‘lgan Yuriy Senkevichdan tashqari, Artur C hillingarov, D m itriy 
Shparolarning nomlari sayohatchilik bilan shug‘ullanuvchilarga yaxshi 
tanish. Zamondoshimiz kapitan K ustoningdunyobo‘ylabsayohatIarini 
bilm agan kishilar kam to p ilsa kerak. 0 ‘zbekiston m ustaqillikka 
erishgach esa vatandoshimiz M urod Qosimovning bir q a to r davlatlarni 
kezib chiqqanligini m utaxassislar yaxshi bilishadi.
Allomalar
Bulardan tashqari, V III—XX asrlarda yashab o ‘tg a n allom ai 
za m o n la rd a n - A bu Y u su f Y a ’q u b , M ad o in iy , A l- Y a ’qubiy, 
Balazuriy, Ibn al-Faqih, Ibn X urdadbeh, T abariy, A l-M a s ’udiy, 
Abulfaraj K udam a, lstaxriy, Ib n Havqal, A l-M u q add asiy , Utbiy, 
As-Saolibiy, Al-Xorazmiy, A bu Rayhon Beruniy, Ib n Miskavayx, 
M ahm ud Koshg‘ariy, A l-Idrisiy, Samoniy, Ibn al-Asir, Ibn Xalliqon, 
S h ih o b u d d in M u h a m m a d N iso v iy , J a m o l Q a r s h iy , 
Ibn 
A rabshohlarning arab tilid aei:
Narshahiy, Nizomulmulk, N izom i Aruzi Sam arqandiy, Gardiziy, 
N a jm u d d in A bu X afs N a s a f iy , F a x ru d d in M u b o r a k s h o h
M arvarrudiy, Abulfazl B ayhaqiy, Avfiy, Juvayniy, R ash iduddin, 
Hamdulloh Qazviniy, Banokatiy, N izom uddin Shom iy, M u ’inuddin 
N atanziy, Hofizi Abru, S h arafu d d in Ali Yazdiy, M irzo U lu g ‘bek, 
A bdurazzoq Sam arqandiy, M irxondlarning fors tilid a e i:
A bdulla Nasrullohiy, M u h a m m a d Solih, Abu!g‘o zix o n , M unis, 
Ogahiy, Mirza Olim Toshkandiy, M uham m ad Y usuf ibn Bobojonbek 
Bayoniylarning eski o ‘zbek tilid a s i:
www.ziyouz.com kutubxonasi


M ulla Shodiy, K am oliddin Binoiy, Fazlulloh ibn Ruzbehon, 
X ondam ir, Mirzo M uham m ad Haydar, Hasanbek Rum lu, Hofiz 
T an ish B uxoriy, A bulfazl A llom iy, M u h am m ad y o r ibn A rab 
K attagon, A m ir A hmad Roziy, Iskandarbek m unshiy, M ahm ud 
ibn Vali, Xoja Sam andar T erm iziy, M uhamm ad Yusuf munshiy, 
M ir M u h a m m a d A m ini B u xoriy, M ulla S h arafu d d in A ’lam , 
A bd urrahm o n Davlat, Xoji M ir M uham m ad Salim, M uham m ad 
K ozim , M uham m ad Vafoyi Karminagiy, Mulla Ibodulla, Mulla 
M u h am m ad Sharif, M ir O lim Buxoriy, Hakimxon to ‘ra, A hmad 
D o n ish , M irzo A bduazim S o m iy ß o ‘stoniy, M irza Salim bek, 
M uham m ad Solih Toshkandiy, N iyoz Muhammad X o'qandiylaming 
fors-toiik tilidasi asarlarida sayohatshunoslik tarixiga oid m uhim
ilmiy m an balar mujassam.
Shuningdek, geografiva va kosmografivaga taalluali — Kitobi 
M uJlazoda, M ajm u’ al-g‘aroyib, Ajoyib ut-tabaqot, Dili g ‘aroyib; 
o ‘zb ek x alq in in g sh ak llan ish ig a oid - Tarixi A bulxayrxoniy, 
N asabnom ayi o ‘zbek, Asomiyi navadu du firqayi o ‘zbek asarlari; 
Davlatshoh Samarqandiy, Xoja Bahouddin Hasan Nisoriy, Mutribiy, 
M aleho Samarqandiy, Tazkirayi Bug‘roxoniy, Manoqibi Xoja Yusuf 
H am ado niy , Risolayi shayx N ajm iddin Kubro, M anoqibi Amir 
Kulol, X oja M uham m ad Porso, M aqomati xoja A hror, Rashaxotu 
ayn u l-h ay o t, Jo m i’ u l-m aq o m ati Mahdumi A ’zam Kosoniy — 
biografik asarlari: Bobur, Z ay niddin Vosifiy, Fasih A hm ad Xavofiy, 
Seydi Ali Reislarning — m em uar asarlari o‘z qimmatiga ko‘ra ko‘hna 
tarix , el-u lu s, uning o so ri-a tiq a la ri, qadam jolari, geografiyasi, 
etnografiyasi, m adaniy m erosiga taalluqli yangiliklar bilan yanada 
qiziqarli. Bir so‘z bilan aytganda respublikamiz va unga tutash 
h u dudlarga oid ilm iy-tarixiy m anbalar mujassam.
2.2. Turizm tushunchasi, uning boshlanishi, shakllanishi va tarixi
0 ‘zbekiston Respublikasining «Turizm to ‘g‘risida»gi Q onunida 
turizm tushunchasiga quyidagi tarzda ta ’rif berilgan: «turizm — 
iism oniv shaxsnins doim iv istiaom at iovidan sog'lom lashtirish. 
maVifiv. kasbiv-amaliv voki b oshaa maasadlarda borilgan iovda 
(m am lakatda) haq toManadigan faolivat bilan shug‘ullanmagan holda 
iizogM bilan bir vil m uddatga io ‘nab ketishi (savohat qilishi^».
www.ziyouz.com kutubxonasi


Turizm fransuzcha to u r so‘zidan olingan b o ‘lib, sayr-say o h at 
m a’nosini anglatadi.
Endi tu rizm n in g taraqqiyot jaray o n ig a nazar tashlab o ‘ta m iz . 
Z am onaviy te x n ik a vositalari h arak a tla n ish xarakterin i tu b d a n
o'zgartirib yuborib, xohlangan vaqtda sayohat qilish im konini b erdi. 
M anbalarda 1815-yilda Fransiya — A ngliya o ‘rtasida m a x su s tu rla r 
tashkil qilinganligi yoziladi. Y ozuvchi va sayohatchi 

Download 6,79 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   34   35   36   37   38   39   40   41   ...   61




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish