Тупроқшунослик асослари

ТУПРОҚШУНОСЛИК АСОСЛАРИ
74 
ривожланиш даврида тупроқ эритмасидан ўзига керакли моддаларни танлаб 
олади ва уларни органик моддаларга айлантириб, тупроқда мустаҳкам ушлаб 
қолади. Натижада ўсимликларнинг илдизи тарқалган тупроқ қатламларида 
органик моддалар билан бир қаторда, кўплаб ҳар хил кул элементлари ва азот 
тўпланади ва ювилишдан сақланиб қолинади. Дуккакли ўсимликларнинг 2 
метрдан ошадиган илдизлари тупроқнинг пастки қатламларидан калий, 
фосфор, кальций,олтингугурт каби элементларни сўриб олиб, тупроқнинг 
юқори қатламларида тўплайди. 
Тупроқ микроорганизмлари органик моддаларни парчалаб, кул 
элементларини актив ўзлаштиради. Баъзилари атмосферадаги азотни 
фиксациялаб, уларни оқсил моддаларнинг бирикмалари ҳолида тупроқда 
ушлаб, мустаҳкамлайди. 
Демак, биологик сингдириш натижасида тупроқда ўсимликлар учун 
зарур озиқа моддалар, жумладан, азот тўпланади ва тупроқ унумдорлиги 
яхшиланиб боради.Е.Н.Мишустин маълумотича, маданийлашган чимли 
подзол тупроқларнинг ҳар гектарида бир йилда биологик сингдирилиш 
натижасида 120 кг азот, 40 кг фосфор, 25 кг калий тўпланади. 
Кимѐвий сингдириш қобилияти. Тупроқда кечадиган кимѐвий 
реакциялар натижасида эритмадаги бирикмаларнинг қийин эрийдиган ҳолда 
чўкмага тушиши ва тупроқда мустаҳкам ушланиб қолинишига 
кимѐвий 
сингдириш
дейилади.
Кимѐвий йўл билан тупроқда анинонлардан SO
2-
4
, CO
2-
3
, H
2
PO
4
,НРО
2-
4
, 
PO
3-
4
, катионлардан Ca
2+
, Mg
2+
, Fe
3+
, Al
3+
сингарилар сингдирилиши мумкин.
Тупроққа тушадиган атмосфера ѐғинлари, сизот ва суғориш сувлари 
таркибидаги катион ва анионлар тупроқ эритмасидаги тузлар билан 
эримайдиган ва қийин эрийдиган бирикмалар ҳосил қилади ва натижада 
тупроқда сингиб қолади. Масалан:
1)
ТСК]Ca
2+ 
+ Na
2
SO
4
TCK]2Na + CaSO
4
; 
2) ТСК]Ca
2+
+ 2NaHCO
3
ТСК] 2 Na +Ca(HCO
3
)
2
Ca (HCO
3
)
2
H
2
O + CaCO
3
+CO
2
; 
3)
Na
2
CO
3 
+ CaSO
4
CaCO
3
+ Na
2
SO
4
; 
4) Al(OH)
3
+ H
3
PO
4
AlPO
4 
+3H
2
O ; 
Агар карбонатли ерга таркибида фосфор кислотанинг эрийдиган тузи 
бўлган суперфосфат Са(Н
2
РО
4
)
2
солинса, у ҳолда бу туз тупроқ эритмасидаги 
кальций тузлари билан қуйидагича реакцияга киришиб, сувда қийин 
эрийдиган уч кальций фосфат Са
3
(РО
4
)
2
ҳосил бўлади: 
2 СаСО
3
+ Са(Н
2
РО
4
)
2
Қ Са
3
(РО
4
)
2 
+ 2 Н
2
СО
3
СО
2 
+Н
2
О 
(оҳак) (суперфосфат) (чўкма)6 
Ана шундай сингдирилиш натижасида ўсимликларнинг фосфордан 
фойдаланиш коэффициенти жуда кам (20-25 фоиз). Шу сабабли ҳозирги 
вақтда қишлоқ хўжалигида яхшироқ эрийдиган ва ўсимликлар учун қулай 
бўлган ўғит-аммофос қўлланилмоқда. 
Кислотали тупроқлар (подзол, чимли-подзол, қизил тупроқлар) да темир 
ва алюминий гидрооксидлари кўп бўлганидан фосфор кислотаси ионлари 

---