Тупроқшунослик асослари

ТУПРОҚШУНОСЛИК АСОСЛАРИ
38 
Тупроқ пайдо бўлиш жараѐнида ўсимликлар ҳаѐти учун муҳим 
ҳисобланган 5 биофиль элемент бирикмаларининг трансформацияси 
(ўзгариши) содир бўлади. (1-жадвал).
Тупроқда азот бирикмаларининг трансформацияси кўпроқ руй беради. 
Бунда гумус табиатига хос азот сақловчи органик моддалар билан бир 
қаторда маълум миқдорда минерал шаклдаги азот (умумий азотга нисбатан 1 
фоизга яқин) ҳам тупланади: 
- фосфатларнинг биологик ўзгариши натижасида минерал ва минерал-
органик 
бирикмалари 
ҳамда 
тупроқ 
таркибидаги 
фосфатларнинг 
ўсимликларга ўтувчи, ҳаракатчан формаси юзага келади: 
- тупроқ минералларининг ўзгариши ва турли металлар катионлари 
ҳамда азотнинг биологик айланиши натижасида калий, кальций, алюминий, 
магний, марганец каби ўсимликлар учун зарур микро ва макроэлементлар 
катионларининг алмашинувчи, ютилган шакллари ҳосил бўлади. 
Тоғ жинсларидан пайдо бўладиган тупроқнинг ўзига хос белгиларининг 
юзага келишида иштирок этадиган, шунингдек, тупроқ пайдо бўлишига олиб 
келадиган ва бир вақтнинг ўзида бир-бири билан бевосита боғлиқ ҳолда 
кечадиган жараѐнлар қуйидагилар: 
1. Тупроқда янги минералларнинг ҳосил бўлиши ва ўсимликлар учун тез 
ўтадиган ҳаракатчан шаклдаги элементларнинг турли минералларидан 
ажралиб тупланишига олиб келадиган турли ўзгаришлар; 
2. Жинсларнинг юза ва юқори қисмларида органик моддаларнинг 
тупланиши ва унинг минераллашуви ҳамда гумусли (чиринди) моддаларга 
айланиши (гумусификация) натижасида кўл ва азотли моддаларнинг 
тупланиши; 
3. Минерал ва органик моддаларнинг ўзаро таъсирлашуви натижасида 
турли даражада ҳаракатчан органик-минерал бирикмаларнинг ҳосил бўлиши; 
4. Тупроқнинг юқори қисмида қатор биофиль элементлар, жумладан 
озиқ элементларнинг тўпланиши; 
5. Тупроқ пайдо бўлиш жараѐнида юзага келадиган минерал, органик ва 
органик-минерал 
бирикмалар 
тарзидаги 
элементларнинг 
тупроқ 
қатламларида ҳаракати, аралашуви ва чўкиб тўпланиши. 
Тупроқ таркибидаги минераллар ер пўсти минералларига нисбатан анча 
тезроқ парчаланади. Тупроқ пайдо бўлиш жараѐнида кечадиган нурашнинг 
боришида қуйи молекўляр (соддароқ) органик кислоталар ва гумусли 
кислоталар, шунингдек ўсимликлар илдизлари ва микроорганизмлар 
ажратадиган карбонат ангидриднинг таъсири катта. Шунинг натижасида 
тупроқда нурашнинг қатор, дастлабки сувда эрийдиган ва коллоид шаклдаги 
маҳсулотлари ҳосил бўлади. 
Шу билан бир қаторда тупроққа сингадиган органик қолдиқларнинг 
биокимѐвий парчаланиши натижасида, дастлабки органик моддаларнинг 
минералланиши ҳамда гумусга айланиши туфайли ҳосил бўладиган оралиқ ва 
охирги 
маҳсулотлари 
тўпланиб 
боради. 
Минералларнинг 
нураш 
маҳсулотлари билан органик моддаларнинг минералланиши ва гумусга 

---