Тупроқшунослик асослари

ТУПРОҚШУНОСЛИК АСОСЛАРИ
252 
намунасини думалоқлаш, ип қилиб чилвирга айлантириш, бу чилвирни ҳалқа 
қилиб букиш мумкин. Бунда ҳалқанинг ташқи томони ѐрилади. 
Оғир қумоқ тупроқларнинг агрегатлари куб ѐки призма шаклида ва 
қаттиқ боғланган бўлади. Уларни бармоқлар билан майдалаш қийин ѐки 
умуман мумкин эмас, нам ҳолатда жуда пластик бўлади. Тупроқнинг лойли 
наунасини думалоқлаш, ингичка чилвирга айлантириш, чилвирни ҳалқа 
қилиб букиш мумкин. Бунда ҳалқа ѐрилмайди. Ён томондан босиб 
сиққандагина ҳалқа ѐрилади. 
Соз тупроқ қуруқ ҳолатда жуда бириккан бўлади. Соз тупроқлар 
агрегатлари механик таъсирларга жуда чидамлиги билан ажралиб туради. 
Шудгордаги соз тупроқ палахсаларини майдалаш қийин. Тупроқ чанг ҳосил 
қилишга мойил, қуриганда эса ҳамма томони ѐрилиб кетади. Пичоқ ѐки 
белкурак билан кесилган жойи ялтирайди. Бундай тупроқларнинг лойли 
намунаси жуда пластик бўлиб уни, ингичка чилвирга айлантириш, чилвирни 
эса ҳалқа ва «саккиз» га ўхшаш кўринишида букиш мумкин. Бундай ҳалқани 
ҳатто ѐн томондан қисганда ҳам ѐрилмайди. 
Тупроқ қўшилмаси.
 
Тупроқ пайдо бўлиш жараѐнига ҳеч қандай 
алоқаси бўлмаган, кейинчалик сиртдан қўшлиб қолган, тоғ жинси парчаси 
ҳамда органик қолдиқлар сингари моддалар тупроқ қўшилмаси дейилади. 
Ҳайвонларнинг суяги, ўсимликларнинг қолдиғи кабилар биологик 
қўшилма ҳиисобланади. Тош, шағал кабилар эса минерал қўшилма бўлади. 
Булардан ташқари, уй-рўзғор асбобларининг синиқлари (сопол, чинни, ойна 
ва металл) археологик қўшилма дейилади. Бу қўшилмаларни ўрганиш 
тупроқнинг ѐшини ва инсонларнинг тупроққа қай даражада таъсир 
қилганликларини аниқлашга имкон беради. 
Тупроқнинг янги яралмаси.
Тупроқ пайдо бўлиш жараѐнида вужудга 
келган, шакли ва таркиби ҳар хил бўлган турли ҳолатдаги бирикмалар янги 
яралма дейилади. Янги яралма пайдо бўлиши жиҳатидан кимѐвий ва 
биологик бўлади. Тупроқ қатламида тўпланиб қолган калстий хлорид 
(CаCI
2
), магний сулфат (МrСО
4
), гипс (CаSО
4
*2H
2
О), оҳак (CаCО
3
) сингари 
тузлар шунингдек, темир, кремний оксидлари FеО, СuО бирикмалари 
кимѐвий янги яралма дейилади. 
Тупроқ янги яралмаси унинг пайдо бўлишида катта аҳамиятга эга 
бўлиб, тупроқдаги жониворларнинг (умуртқали ва умуртқасиз) ҳаѐт 
кечириши ва ўсимлик (кўп йиллик ва бир йиллик) илдизларининг 
ривожланиши натижасида пайдо бўлган қолдиқлар, шунингдек, айрим 
жониворлар организми орқали чиқарилган моддалар биологик яралма 
дейилади, 
масалан: 
капролитлар-чувалчанг 
чиқиндилари. 
Тупроқ 
қатламларидаги ҳар қайси янги яралмаларнинг тури ва характерини ўрганиш 
билан тупроқнинг пайдо бўлиши ва айрим қатламлардаги кимѐвий ва 
биологик жараѐнларни аниқлаш мумкин.