Tuproqning umumiy fizik hossalari va ularning ahamiyati

Tuproqning g’ovakligi. 
Tabiiy joylashuvi buzilmagan tuproq bo‘shliqlarning umumiy xajmiy 
yig’indisiga 
tuproq g’ovakligi
deyiladi. Tuproqning g’ovakligi uning solishtirma 
og’irligi (CO) bilan xajm og’irligiga (HO) bog’liq. Ularning o‘zgarishi g’ovaklikda 
o‘z ifodasini topadi.
Kovaklik (K) tuproqning umumiy hajmiga nisbatan % bilan ifodalanib, 
tuproq zichligi (d) hamda qaniq fazasi zichligiga (d) ko‘ra quyidagi formula 
bilan hisobIab chiqariladi:

---

Tuproqning 
g’ovakligi 
uning 
muhim 
xususiyatlaridan 
biridir. 
G’ovakliklarning mavjudligi aeratsiya va suv harakatiga ijobiy ta’sir etadi. 
Strukturali bo‘lakchalarni kubsimon holatda joylashtirilganda ular g’ovak 
joylashgan bo‘lib, nazariy hisob - kitoblarga qaraganda bo‘lakchalar orasidagi 
g’ovaklik umumiy tizimining 47,6 % ini tashkil etadi. Xulosa qilib aytganda, 
tuproqda qanchalik bo‘lakchalar ko‘p bo‘lsa, ular shunchalik g’ovak joylashadi va 
aksincha, strukturasiz tuproqlarda esa mexanik elementlar, qanday shaklda 
joylashishiga qaramay ular zich bo‘ladi va natijada umumiy g’ovaklik keskin 
pasayadi.
24-jadval 
Tuproq kovakligini baholash (N.A.Kachinskiy bo‘yicha) 
Vegatatsiya davrida 
qumoq va soz 
tuproqlar uchun 
umumiy kovaklik, % 
Kovaklikning sifat 
bahosi 
Vegetatsiya davrida 
qumoq 
va 
soz 
tuproqlar 
uchun 
umumiy kovaklik, % 
Kovaklikning sifat 
bahosi 
>70 
Tuproq 
qavargan 
bo‘lib, 
kovaklik 
nihoyatda yuqori
<50 
Haydalma 
qatlam 
uchun qoniqrsiz 
65-55 
Madaniy 
haydalma 
qatlam 
uchun, 
kovaklok a’lo 
40-25 
Illuvial 
gorizont 
uchun 
xarakterli 
bo‘lib, 
kovaklik 
nihoyatda past 
Tuproq g’ovakliklarining shakli va diametri har xil bo‘lishi mumkin. Tuproq 
zarrachalari va bo‘laklari o‘rtasidagi kovaklarning katta - kichikligi, shakli hamda 
soniga qarab quyidagi guruhlarga bo‘linadi: 
Mayda kovakli tuproqlar
, kovaklarning diametri 1 mm dan kichikroq bo‘ladi 
(lyosslar); 
Kovakli tuproqlar
, kovaklarning diametri 1-3 mm gacha (bo‘z tuproqlar, 
strukturali bo‘laklardagi kovaklar); 

---

G’alvirak tuproqlarda
diametri 3 mm dan 5 mm gacha bo‘lgan kovaklar 
uchraydi; 
Teshikli tuproqlar
bunday tuproqlardagi bo‘shliqlarning diametri 5 mm dan 
10 mm gacha bo‘ladi; 
Serkovak tuproqlar
, bunday tuproqdagi bo‘shliqlar diametri 5 mm dan 10 mm 
gacha bo‘ladi; 
Naysimon kovakli tuproqlar, bunday tuproqlarda yer qazuvchi yirik 
jonivorlarning inlari bo‘ladi. 
Agarda tuproq yuzasida yoriqlar mavjud bo‘lsa, ular katta-kichikligiga qarab 
quyidagilarga bo‘linadi: 
Kichik yoriqli tuproqlar
, bunday tuproqlarda yoriqlarning eni 3 mm dan 
kichikroq bo‘ladi; 
Darz ketgan tuproqlar
, bunday tuproqlardagi yoriqlarning eni 3 mm dan 10 
mm gacha bo‘ladi; 
Yoriq (tirqishli) tuproqlar
, bunday tuproqdagi yoriqlarning eni 10 mm dan 
ortiq bo‘ladi. 
Shunday qilib, tuproqning kovakligi muhim morfologik belgi bo‘lib xizmat 
qiladi. U tuproqda yashayotgan butun tirik organizmlarni havo, oziqa moddalari va 
suv bilan ta’minlaydi. Keyingi yillarda tuproq g’ovakligini o‘rganish maqsadida 
takomillashgan maxsus mikroskoplar ishlatilmoqda va g’ovaklikni tabaqalashga 
kirishildi.