Tuproqning nitratlar bilan ifloslanishi

Tuproqning nitratlar bilan ifloslanishi

Tabiiy tuproqlar biologik jihatdan juda katta ahamiyatga egadir, ular tabiatda ekologik muvozanatni saqlan turishda muhim rol o’ynaydi. Hozirgi sharoitda O’rta Osiyoda shunigdek Ozbekistonda tuproq ham xuddi gidrosfera sibgari ko’p zararali omillar ta’siriga ko’pchilik hududukarda o’zgarishlarga uchragandir. Qishloq xo’jalik mutaxassislari tuproq giggienasiga e’tibor bermaydilar. Vaholangki uni biosfera komponenti va atrof muhitning biologik omillari sifatidagfi o’rni suvga nisbatan yuqoridir.

Tuproq qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishining asosini tashkil qiladi. U ozuqaning asosiy mabai hisoblanadi. Butun dunyo olimlari shuni alohida qayd qiladilarki dengizlar va suniy ishlab chiqarish maydonlari mahsulot ishlabs chiqarishda juda katta rol o’ynaydi.

Har yili tayganing tabiiy o’rmonlaridan bir yilda bir gektar yerdan o’n tonnagacha biomassa olinadi. Aralash o’rmonlardan esa 12 tonnagacha keng bargli o’rmonlardan esa 13 tonnagacha biomassalar olinadi. Shu vaqtning o’zida bir gektar qishloq xo’jaligi oborotida bo’lgan yerdan g’alla tola ildiz tugunak mevalar va hokazolarni olish mumkin. Hozirgi vaqtda qishloq xo’jaligi oborotida bo’lgan yerdan g’alla tola ildiz tugunak mevalar vaa hokazolarni olish mumkin.

Hzoirgi vaqtda g’allasimon o’simliklardan 4-5 tonnagcha makkajoxoridan 20 tonnaga qand lavlagidan 60 tonnaga kartoshkanikidan 30 tonnaga masssa olinadi. Ayni shu paytda g’o’za o’simligidan esa bir gektar boshiga 40-45 sentner tola olinadi. Keyingi yillarda yangi yerlarni o’zlashtirish jadal amalgam oshirilmoqda. Bu esa hozir ko’plab ekologik muammolarning sodir bo’lishiga olib kelmoqda agar bu jarayon shunday davom qiladigan bo’lsa ekologik muammolar yanayam chuqurlashadi. Melioratsiya o’simliklar hayvonlar ekologiyasini o’zgartiradi shu hudud umuman tuproq biogeosenozlarining o’zgarishiga sababchi bo’ladi. mana shu o’zgarishlarning o’zi esa biosferani saqlab qolish ushun boshqacharoq yondashishni

O’zbekiston Respublikasida yer osti boyliklarini qazib oladigan korxonalar “zich” joylashgan. Mamlakatimizning har 0,5 ming kv. metr maydoniga bitta qazib oluvchi korxona to’g’ri keladi. Hozirgi vaqtda O’zbekistonning yer qa’ridan 100 dan oshiq xildagi mineral xom ashyo qazib olinadi. Bu boyliklarning manbalari 675 joyda aniqlangan. Ushbu manbalar asosida 650 ta tog’-kon sanoati korxonalari faoliyat ko’rsatmoqda.

O’zbekistonning tabiati betakror bo’lib,beparvo va loqaydligimiz natijasida uning tabiiy boyliklariga sezilarli darajada putur yetdi. O’zbekiston yerlari turli foydali qazilma boyliklariga ega. O’zbekiston Respublikasi hududida 2500 dan ziyod yer osti boyliklari nuqtasi mavjud. Respublikamiz Mustaqil davlatlar hamdo’stligi MDH) davlatlari ichida oltin qazib olish bo’yicha 2-o’rinda, kumush, gaz bo’yicha 3-o’rinda turishi hammamizni quvontiradi.

Shunisi e’tiborliki hozirgi paytda qazib olinayotgan 900 dan ziyod nuqtalarda 100 turdagi mineral xom ashyo borligi aniqlangan va uning 60 xili sanoat ishlab chiqarishida foydalanilmoqda.

Mustaqil Respublikamizda 142 ta neft, gaz, 6 ta ko’mir, 34 ta asl metal, 7 ta qora metal, 54 ta rangli metal, 49 ta tog’-kon, 19 sement ishlab chiqarish, 37 ta tog’-kimyoviy, 372 qurilish material korxonalari va 172 ta yer osti suv boyliklari mavjud.

O’zbekiston Respublikasi yer osti boyliklari 1994-yil 23-sentyabrda qabul qilingan O’zbekiston Respublikasining “Yer osti boyliklari to’g’risida” gi Qonuni, “Jinoyat va ma’muriy javobgarlik to’g’risida” gi Kodekslari bilan tartibga solinadi va muhofaza etiladi.

Jumladan, yer osti boyliklari to’g’risidagi qonunning vazifalari mineral xom ashyoga yer osti suvlariga bo’lgan ham boshqa ehtiyojlarni qondirish uchbu yer osti boyliklaridan foydalanish chog’ida yer osti boyliklarini atrof tabiiy muhitni muhofaza etish va ishlarni bexatar olib borishni davlat va fuqarolarning manfaatlarini himoya qilishni ta’minlash maqsadida yer osti boyliklariga egalik qilishda, ulardan foydalanishda va ularni tasarruf etishda yuzaga keladigan munosabatlarni tartibga solishdan, shuningdek, yer osti boyliklaridan foydalanuvchilarning huquqlarini himoya qilishdan iborat.

“Yer osti boyliklari umumilliy boylik va O’zbekiston Respublikasining mutlaq mulkidir”, deb ko’rsatilgan qonunning 3- moddasida. Konchilik munosabatlarini davlat tomonidan tartibga solinishining asosiy vazifalari:

• 
  mineral xom ashyo bazasini rivojlantirishni ta’minlashdan;
  
• 
  foydali qazilmalarning asosiy turlarini qazib olishning hozirgi paytdagi va istiqbolga mo’ljallangan hajmlarning belgilashdan;
  
• 
  Yer osti boyliklaridan foydalanganlik uchun to’lanadigan haq va mineral xom ashyoning ayrim turlariga narx belgilashdan;
  
• 
  Yer osti boyliklarini geologic jihatdan o’rganish va muhofaza qilish mineral resurslardan oqilona, kompleks foydalanish yer osti boyliklaridan foydalanish bilan bog’liq ishlarni bexatar yuritishga doir normalar va qoidalarni belgilashdan;
  
• 
  Yer osti boyliklaridan foydalanish va uni muhofaza qilish ustidan yer osti boyliklarini geologic o’rganish hamda mineral resurslardan oqilona foydalanish ustidan nazorat tizimini tashkil etishdan;
  

Mamlakatimizda konchilik munosabatlari sohasidagi davlat boshqaruvi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining, Vazirlar Mahkamasining, hokimyat, mahalliy organlarining, shuningdek, bunga maxsus vakolat berilgan davlat organlari tomonidan amalga oshiriladi.

Tabiatni muhofaza qilish davlat qo’mitasi sanoatda konchilik va ishlarning bexatar olib borilishini nazorat qilish davlat qo’mitasi konchilik munosabatlari sohasida maxsus vakolat berilgan davlat boshqaruv organlari hisoblanib, ular o’z faoliyatini o’zlari to’g’risidagi Nizomlarga muvofiq amalga oshiradilar.

Vazirlar Mahkamasining vakolatlariga:

• 
  yer osti boyliklari davlat fondini tasrruf etish;
  
• 
  mineral xom ashyo bazsini rivojlantirish yer osti boyliklarini muhofaza qilish mineral resurslardan oqilona va kompleks foydalanish favlat dasturini ishlab chiqish ularning ro’yobga chiqarilishini nazorat qilib borish.
  
• 
  Yer osti boyliklaridan foydalanish uchun litsenziya (ruxsatnoma) berish tizimini tashkil qilish;
  
• 
  Yer osti boyliklaridan foydalanish bilan bog’liq ishlarning davlat hisob- kitobini olib borishni va ularni davlat ro’yxatidan o’tkazishni tashkil qilish;
  
• 
  Davlat geologik axborot fondini yaratish va yuritish davlat mablag’i evaziga olingan axborotni tasarruf etish yer osti boyliklaridan foydalanish bilan bog’liq ishlarni bajarishni moliyaviy ta’minlagan yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan oligan axborotdan foydalanish tartibini belgilash;
  
• 
  Foydali qazilmalarning qidirib topilgan zaxiralarini tasdiqlash hamda foydali qazilmalar zaxiralarining davlat balansini konlar foydali qazilmalar nishinalari va texnogen hosilalarning davlat kadastrini yuritish hamda yer qari monitoringini amalgam oshirish tartibini belgilash;
  
• 
  Keng tarqalgan foydali qazilmalarning ro’yxatini belgilash;
  
• 
  Yer osti boyliklaridan foydalanish va ularni muhofaza qilish yer qarini geologik jihatdan o’rganish hamda mineral resurslardan oqilona foydalanish ustidan davlat tekshiruvi va nazoratini tashkil qilish hamda muvofiqlashtirish;
  
• 
  Yer osti boyliklaridan foydalanish huquqini olish uchun to’lovlar undirish tartibi va shartlarini belgilash;
  
• 
  Geologiya qidiruv ishlarini olib boorish mineral xom ashyo qazib olish va uni qayta ishlash uchun shuningdek foydali qazilmalarni qazib olish bilan bog’liq bo’lmagan yer osti inshootlarini qurish hamda ulardan foydalanish uchun chet el yuridik va jismoniy shaxslariga chet el inventitsiyalari ishtirokidagi korxonalarga yer osti boyliklari uchastkalari ajratib berish tartibi hamda shartlarini belgilash;
  
• 
  Konchilik munosabatlarini tartibga solish sohasidagi qonun hujjtalarida nazarda tutilgan o’zga masalalarni hal qilish kiradi.
  

Yer osti boyliklari to’g’risidagi qonunning 9-moddasida konchilik munosabatlari sohasida hokimyat, mahalliy organlarining vakolatlari ko’rsatilgan va ular jumlasiga:

• 
  o’z hududida xom ashyo bazasini rivojlantirish yer osti boyliklarini muhofaza qilish mineral resusrslardan oqilona va kompleks foydalanish dasturlarini ishlab chiqish va bajarishda qatnashish ularning ro’yobga chiqarilishi ustidan nazoratini amalgam oshirish;
  
• 
  yer maydonlarini ajratib berish;
  
• 
  yer osti boyliklaridan foydalanishni va ularni muhofaza qilishni tekshirish hamda nazorat qilish;
  
• 
  ushbu qonun talablari buzilgan taqdirda yer osti boiyliklaridan foydalanish ishlarini to’xtatib qo’yish kiradi.
  
• 
  Ushbu masala yuqorida ta’kidlab o’tilgan qonunning III bo’limida o’z aksini topgan. Jumladan 10-moddasiga ko’ra yer osti boyliklari:
  
• 
  geologik jihatdan o’rganish;
  
• 
  foydali qazilmalarni qazib olish;
  
• 
  foydali qazilmalarni qazib olish bilan bog’liq bo’lmagan yer osti inshootlarini qurish hamda ulardan foydalanish shu jumladan neft gaz boshqa moddalar va boshqa materiallarni yer ostida saqlash zararli moddalarni radiaktiv chiqindilarni va ishlab chiqish chiqitlarini ko’mish uchun inshootlar qurish hamda ulardan foydalanish.
  
• 
  nodir tosh xom ashyosi namunalarini paleotologik qoldiqlarni va boshqa geologik kolleksiyabop materiallarni to’plash;
  
• 
  davlatning o’zga ehtiyojlari va jamoat ehtiyojlarini ta’minlash uchun foydalanishga berib qo’yish;
  

Yer osti boyliklaridan foydalanuvchilar quyidagi huquqlarga egadirlar:

• 
  yer qarini ekologik o’rganish ishlarini bajarish uchun yer to’g’risidagi qonun hujjatlari bilan belgilangantartibda yer uchastkalaridan foydalanish;
  
• 
  o’z faoliyati natijalaridan shu jumladan yer osti boyliklari to’g’risida olingan axborotlardan shuningdek qazib olingan mineral xom ashyosidan foydalanish. Ayrim hollarda Vazirlar Mahkamasi qazib olingan mineral xom ashyosini tasarruf etishning alohida shartlarini vaqtincha belgilab qo’yishi mumkin;
  
• 
  basharti litsenziyada o’zga qoida belgilanmagan bo’lsa, foydali qazilmalarni qazib olish va mineral xom ashyosini qayta ishlash jarayonida olingan texnogen hosilalardan foydalanish;
  
• 
  yer osti boyliklaridan foydalanuvchilar:
  
• 
  yer qaridan belgilangan maqsadda foydalanilishi;
  
• 
  ishlarning yer qaridan foydalanish loyihasiga muvofiq olib borilishi;
  
• 
  yer qarining geologic to’la- to’kis o’rganilishi yer osti boyliklaridan oqilona foydalanish va muhofaza etishi;
  
• 
  konlarning foydali qazilmalar mo’l uchastkalarini tanlab ishlatishga mineral xom ashyo qazib olish va uni qayta ishlashda foydali qazilmalarning normativdagidan ortiq nobudgarchiligiga yo’l qo’yilmasligini;
  
• 
  zahiralar holati va ulardagi o’zgarishlar foydali qazilmalarning nobudgarchiligi va kamayishi hisobga olib borilishini, shuningdek, zahiralarning o’z vaqtida qayta hisoblab chiqilishi, qayta tasdiqlanishi va chegirib tashlanishi;
  
• 
  qazib olinayotganda qo’shilib chiqadigan, lekin vaqtincha foydalanilmaydigan foydali qazilmalarning saqlanishi va hisobga olib borilishini;
  
• 
  suv chiqarib olish inshootlari va ularning atrofidagi hududida yer osti suvlari holati kuzatib borilishini;
  
• 
  yer osti suv boyliklaridan foydfalanish bilan bog’liq ishlar xavfsiz olib borilishini falokatlarni tugatish rejalarin I ishlab chiqish;
  
• 
  yer osti suvlari holatidagi o’zgarishlar to’g’risida yer osti suvlari muhofaza qilinishi ustidan nazoratni amalgam oshiruvchi organlar zudlik bilan xabardor qilinishi;
  
• 
  yer osti boyliklaridan foydalanish bilan bog’liq ishlarning zarali ta’siridan atrof tabiiy muhit binolar va inshoiotlarning muhofaza qilinishini;
  
• 
  yer ostiu boyliklaridan foydalanish jarayonida geologic marksheyderlik hujjatlari va o’zga hujjatlarning yuritilishini hamda ularning asralishini;
  
• 
  geologiya va Mineral resurslar Davlat qo’mitasi huzuridagi davlat geologiya fondiga (matnda bundan buyon davlat geologiya fondi deb yuritiladi) yer qariga oid axbarotlar, shuningdek foydali qazilma zaxiralarining holati va o’zgarishi hamda ularning tarkibidagi komponentlar to’g’risidagi ma’lumotlar taqdim etilishini;
  
• 
  yer osti boyliklaridan foydalanish chog’ida buzilgan uyer uchastkalari ulardan keyinchalik foydalanish uchun yaroqli holatga keltirilishini;
  
• 
  yer osti boyliklaridan foydalanish uchun to’lovlar o’z vaqtida to’lab borilishini ta’minlashlari shart (8-modda).
  

Ushbu masala “Yer osti boyliklari to’g’risida” gi qonunning 19- moddasida o’z aksini topgan. Unga ko’ra yer osti boyliklaridan foydalanish huquqi

• 
  belgilangan muddat topgan;
  
• 
  foydalanuvchi yer osti boyliklaridan foydalanish huquqidan voz kechganda;
  
• 
  foydalanish uchun yer qari berib qo’yilgan korxona va yoxud o’zga xo’jalik faoliyati subyekti tugatilgan hollarda to’xtatiladi;
  
• 
  yer osti boyliklaridan foydalanish huquqi:
  
• 
  ishlovchilar va aholi hayotiga yoki sihat- salomatligiga shuningdek atrof- tabiiy muhitga yaqqol xavf paydo bo’lgan;
  
• 
  yer osti boyliklaridan foydalanuvchi bir yil mobaynida undan foydalanishga kirishmagan;
  
• 
  yer osti boyliklaridan foydalanganlik uchun to’lov muntazam olib borilmagan;
  
• 
  yer osti boyliklaridan foydalanuvchi litsenziyaning shartini buzgan;
  
• 
  davlatning o’zga ehtiyojlari uchun yer qari uchastkalarini olib qo’yish zarur bo’lgan;
  
• 
  ushbu qonunning 24-, 30- va 33-moddalarida nazarda tutilgan qoidalar bajarilmagan taqdirda muddatidan ilgari to’xtatib qo’yilishi mumkin.
  

Yer egalari va yerdan foydalanuchilar qonun hujjatlari talablarini buzganlari taqdirda yer osti boyliklaridan foydalanish huquqidan mahrum qilinishlari mumkin.

Tabiiy boyliklardan ilmiy asoslangan holda tejamkor foydalanish qoidalarining buzilishi O’zbekistonda, xususan, Navoiy viloyatida ekologik holatning yomonlashuviga hamda salbiy jarayonlarning avj olishiga olib keldi.

Navoiy shahrida sanoat rivojlanishi sababli 40 yildan ortiq vatq davomida tog’-metallurgiya va energetika, kimyo korxonalari qurilib ishga tushurilgan. Lekin korxonalarning atrof-muhitga qanday ta’sir ko’rsatishi ilmiy asoslar bilan hisobga olinmaganligi sababli 1-ekologik xavfli kategoriyali yirik korxonalar aholi yashaydigan qishloq va shahar yasqiniga joylashtirilgan.

Hozirgi vaqtda Navoiy viloyati hududida 200 dan ortiq foydali kon zahiralari aniqlangan va davlat ekologik reyestriga kiritilgan. Ulardan 74 ta konda qazish ishlari olib borilmoqda. Navoiy viloyat tabiatni muhofaza qilish qo’mitasi hisob-kitoblariga binoan viloyatda kim o’rtacha bir yilda taxminan 34 million tonnadan ortiq ishlab chiqarish chiqindilari hosil bo’ladi. Bu chiqindilarni kamaytirish maqsadida hozirgi kunda 546 ta chang tozalash qurilmalari ishlab turibdi. Biologik resurslardan oqilona foydalanmaslik natijasida yer yuzida hayvonlar, o’simliklar hamda mikroorganizmlarning biologik xilma-xilligi tiklanmaydigan darajada yo’qolib ketishi mumkin bo’lib qoldi. Yer osti boyliklarini muhofaza qilish borasida yerning ustki qatlamiga e’tibor berish lozimligini, yer ustining ekologik holati buzilsa, bu yer osti boyliklariga ham o’z ta’sirini o’tkazishini unutmasligimiz kerak.

Shunday ekan tuproqni muhofaza qilish ham yuqorida aytilganidek, dolzarb masalalardan hisoblanadi. Viloyatda 107 ta mineral xom ashyo joylari geologik nuqtai nazardan aniqlangan. Yer osti boyliklarini qazib olish va undan foydalanish bilan viloyatning yirik 12 ta korxonasi hamda ikkita qo’shma korxona shug’ullanadi. Bularga quyidagilar, ya’ni “Qizilqumsement”, “Qizilqumnoyobmetalloltin”, “G’ozg’onmarmar”, “Nurotamarmar”, “Langar”, “Azkamar” korxonalari, “Kremniy”, “Asta” artellari hamda “Zarafshon-Nyumont”, “Amantaytau-Goldfilds” qo’shma korxonalari va boshqalardir. Shuni ta’kidlashimiz kerakki, viloyatda yer osti boyliklaridan intensiv ravishda foydalanib kelinmoqda, bu esa ulkan maydonlarda chiqindilarning yig’ilib qolishiga sabab bo’lmoqda.Bu chiqindilarni qayta ishlash kelajak ishidir. Ekologik jihatdan qaraganimizda, foydali qazilmalarni hozirgi darajada qazib olish viloyat yer osti boyliklaridan oqilona foydalanishni maqsad qilib qo’ymoqda.