Tuproqlar geografiyasi

tuzilma!i
tuproq, donador boim asa 
tuzilmasiz
tuproq deyiladi.
Tuproqning qator fizik - kimyoviy xossalarini va suv - havo, 
issiqlik, oziqa tartibining yaxshilanishi hamda mikrobiologik 
jarayonlaming rivojlanishida tuzilma muhim rol o‘ynaydi. Tuzilmali 
tuproqlar agregatlarining oichamlariga ko‘ra makrotuzilmali va 
mikrotuzilmali guruhlarga boiinadi (palaxsa, kesakcha, changli, 
yong‘oqsimon, donador, ustunsimon, ustunnamo, prizmasimon, 
plitasimon, tangachasimon).
Dehqonchilikda haydalma qatlamda hajmi 10-1 mm li agre- 
gatlaming to‘planishi eng tuzilmali holat ekanligi ma’lum.
Tuproq unumdorligida yana, ayniqsa 0,25 dan 0,05 mm gacha 
o‘lchamli mikrotuzilmalarning roli ham sezilarli. Ular 0 ‘rta Osiyo­
ning bo‘z tuproqlarida ekinlardan yuqori hosil olishni ta’minlaydi.
Tuproq tuzilmasining paydo boiishining nazariy asoslari olim­
lar tomonidan atroflicha o‘rganilgan. Tuproqlar geografiyasi jihati- 
dan qaralganda turli tabiat zonalarida tuproqning haydalma qatla- 
mida 10 dan 0,25 mm gacha boigan suvga chidamli agregatlar 60- 
70 %, bo‘z tuproqlarda esa bu ko‘rsatkich 5-10 % atrofida boiadi.
Mexanik eiementlar bir-biri bilan yopishib yoki mineral va 
organik moddalar o ‘zaro birikib, mikroagregatlami hosil qiladi. 
Mikroagregatlar shuningdek, kolloidlaming o‘zaro ta’sirlashib 
koagulyatsiyalanishidan ham kelib chiqadi. Keyinchalik mikro­
agregatlar to‘plamidan makroagregatiar yuzaga keladi.
Agronomik nuqtaiyi nazardan qimmatli tuzilmalaming yuzaga 
kelishi tuproqning alohida agregatlarga ajralishi hamda suvga 
chidamli agregatlaming hosil boiishi kabi jarayonlar bilan bogiiq.
47

---

Tuproqning to ia agregatlarga ajralib ketishi o‘simliklar ildiz 
tuzilmasining rivojlanishi tufaylidir. Shuningdek, tuproqda yashay- 
digan jonivorlaming faoliyati hamda tuproqning davriy ravishda 
muzlab, namlanib turishi, yeming qurishi hamda uni ishlash 
natijasida ham ro‘y beradi.
0 ‘simliklaming zich ildizlari tuproqning barcha bo‘shliqlari 
bo'ylab kirib boradi va tuproqni alohida boiaklarga ajratadi; 
mexanik elementlar va mikroagregatlami mustahkamlaydi.
0 ‘simliklar qoldigidan hosil boiadigan gumus tuproq 
tuzilmasining suvga chidamliligini oshiradi. Bu jarayon o‘simliklar 
ildizi ko‘p tarqalgan tuproqning yuqori qatlamlarida yaxshi boradi. 
Tuproqdagi suvga chidamli agregatlaming hosil boiishida yomg‘ir 
chuvalchanglarining roli ham alohida ahamiyatga ega. Bu tuzilmalar 
serg‘ovak, mustahkam boiishi bilan birga, o‘simliklar uchun zarur 
oziq moddalami ham ko‘p saqlaydi.
Tuproqning davriy ravishda muzlashi, erishi, qurishi tufayli 
tuzilma agregatlari paydo boiadi.
Tuproqning nam sigim i 60-90 
%
boigan sharoitda yer muzla- 
ganda, eng ko‘p tuzilma hosil boiadi, ammo ular suvga chidam- 
sizdir.
Tuzilmaning hosil boiishida tuproqning mexanik tarkibi, 
gumus miqdori va singdirilgan kationlaming ahamiyati ham katta. 
O g ir mexanik tarkibli, gumusga boy va ikki, uch valentli kationlar 
bilan to'yingan tuproqlarda davriy ravishda namlanib, qurib turgan 
sharoitda, yaxshi tuzilma agregatlari hosil boiadi.
Tuproqda agregatlaming yuzaga kelishida yerga mexanik 
ishlov berish ham muhim rol o‘ynaydi. Bunda yerga ishlov 
berishning ijobiy va salbiy ta’sirlari boiishi mumkin.
Tuzilmaning hosil boiishi uchun yerga mexanik ishlov berish 
tuproqning maqbul namligida, ya’ni yetilgan davrida olib borilishi 
lozim. Har bir tuproq uchun (ayniqsa, mexanik tarkibiga ko‘ra) 
uning yetilish holatini belgilaydigan namlik oraligi boiadi. Soz va 
o g ir qumoq, gumusga boy tuproqlarda nam yuqoriroq va oraligi 
keng boiib, yengil, o‘rta qumoq va kam gumdsli yerlarda past va 
qisqaroqdir.
Tuzilmaning yuzaga kelishiga tuproqdagi aeratsiya sharoitlari 
ham ta’sir etadi. Aerob sharoitda mikrobiologik jarayonlar kuchli
48

---

kechadi va organik qoldiqlar tez parchalanib, gumin kislotalariga 
boy gumus moddalar hosil boiadi. Bunday sharoitda mikroblar 
plazmasi ko‘proq to‘planib, suvga chidamli tuzilma hosil boiishida 
ishtirok etadi. Bunda anaerob va aerob sharoitlaming davriy 
ravishda almashib turishi ham muhim rol o‘ynaydi.
Yuqorida bayon etilganlardan maiumki, tuproq tuzilmasining 
takomillashishi uzoq vaqt davomida ro‘yobga chiqadi va ko‘pdan- 
ko‘p jarayonlarga duch keladi. Biroq, uning buzilishi va batamom 
yo‘q boiishi uchun uzoq vaqt talab qilinmaydi. 0 ‘ylamasdan amal­
ga oshirilgan har bir agrotexnik tadbir yoki insoniyatning noto‘g‘ri 
tashkil qilingan dehqonchilik faoliyati tuproq tuzilmasining buzili- 
shiga olib keladi.
Tuproqdagi agronomik jihatdan qimmatli tuzilmalarining buzi- 
lish sabablari xilma-xil boiib, ularni quyidagi uch guruhga ajratish 
mumkin: