Tuproqning suvni bo`g`latish xossasi va tuproqning suv balansi Tuproqning o`stki va yuza qismidan suvning bo`g`lanib ketishi bir qator rashqi faktorlarga va tuproqlarning xususiyatlariga bog`liq. Bo`g`lanish, xavoning namligi, tempraturasi, shamolning tezligiga kura o`zgarib turadi. Shuningdek, yer yuzasining past balandligi, tuproqning mexanikaviy tarkibi, strukturasi, qovushmasi, chirindi miqdori, tuproqning tusi xam bo`g`lanishga tasir etadi.
Shimoliy rayonlarda iqlim savuqligi sababli tuproq yuzasida suvning bo`g`lanishi kam bulib, yillik yog`in miqdoridan ancha ozdir, Yurtimizning tog`li rayonlarining dasht zonasida yillik yog`in miqdori bilan bo`g`lanishdagi suv miqdori deyarli bir-biriga teng. Quruq dasht va chul zonalarida esa bo`g`lanish yillik yog`in miqdoriga nisbatan ancha kubdir. Shuning uchun xam bu zonalarda shurlanish prassesi kuchli o`tadi. Umuman sernam tuproqlarda bo`g`lanish kub bulib; ayniqsa tempratura kutarilgan va shamol tezligi kuchaygan paytlarda bug`lanish yanada ortadi. Shuningdek, og`ir mexanikaviy tarkebli , strukturasiz va zich qovushmali tuproqlarda xam bug`lanish kuproq buladi.shuning uchun jumladan tuproqdagi namning bug`lanishini kamaytirish chora tadbirlarini kurish, dala atroflarida ixota daraxtzorlari barpo etish va tuproqning tarkibi, strukturasi va qovushmasini yaxshilashga etibor berish lozim.
Tuproqning suv balansi. Suv balansi tuproqqa kelayotgan suv va undan chiqib sarf bulayotgan suvlar miqdori bilan belagilanadi. Suv balansi malum sharoetdagi teratoriyada tuproqning muayyan qarlamida malum vaqt orasidagi suv kirim va chiqimini xisoblab chiqarishga asoslangan. Agranomiya nuqtai nazardan tuproqning o`simlik ildizlari tarqalgan uski qatlami (0,5-1 m) ning suv balansini o`rganish juda axamiyatlidir.
Tuproqqa kiradigan suvning eng asosiy manbai atmasfera yog`inlaridir. Lekin yog`inlarning xamma qismi xam tuproq yuzasiga tuliq tushmaydi. Chunki yog`in suvlarining bir qismi (2-3mm) o`tlar va daraxtlarda ushlanib, shu joyning o`zida bo`g`lanib yana atmasferaga kutariladi. Oz miqdorda shivalab yog`ayotgan (taxmenan sutkasiga 3-4mm) yomg`irning biroz qismi tuproq yuzasini va u yerdagi organik qoldiq xamda kesaklarni namlashga sarf buladi va qatlam orasiga shimilmaydi, o`simlik undan kam foydalanadi . bu xildagi foydasiz oz suv serut va serdaraxt joylarda yillik yog`in miqdorining 30-40 % tashkil etadi.
MDX ning kupgina teratoriyalarida qor kub va qalin yog`adi, qish faslida erimaydi , lekin janibiy rayonlarda esa qor oz yog`adi va tez erib ketadi. Atmasferadan tushayotgan yog`inlarning bir qismi relef sharoetiga va tuproqning suv utkazuvchanlik darjasiga kura nishab tamonga oqib ketadi va pastlik joylarda suv kup tuplanadi.
Sizob suvi sayyoz bulgan yerlardagi kapelyar yullar orqali kutarilayotgan suv xam tuproqdagi qushimcha suv manbai xisoblanadi. Tuproqning ustki qatlamlarida nam zapasining kupayishida xavodagi suv bo`g`lanishidagi kandensasiyasi (suv bug`larining suyuq xolga utishi) xam uziga xos axamiyatga ega.
Atmasfera havosidagi bug` xolidagi suvlarning kandensasiyasi barcha tuproqlarda xavo haroratining tuproq tempraturasidan yuqori bulgan sharoetda yuzaga chiqadi. Ayniqsa baxor va kuz mavsumlarida bu tezlashadi. Yozda tuproq yuzasiga kechasi tushadigan shabnam ana shu kandensasiya xodisasi natejasidir. Bug` xolidagi suvning kondensasiyasi chul zonasidagi qumli va toshloq yerlarda ayniqsa kuchli bulib, tuproqdagi nam zapasining ortishida kata axamiyatga egadir. B.P Orlov malumotiga kura qoraqum chulidagi qumli tuproqlarda kondensasiya xodisasi natejasida bir yilda 60 mm chamasi yerda suv tuplanishi mumkin.
Shamol bilan uchirilib kelgan qor xam tuproqqa qushimcha suv manbai buladi. Qorning uchirilishi daraxsiz sershamol zonalarida tez tez va kuchli bulib turadi. Sug`oriladigan dehqonchilik sharoetida, yuqorida aytib o`tilgan tabiiy manbalardan tashqari, tuproq sug`orish suvlari xisobidan xam nam oladi, bu esa tuproqdagi suvning suniy manbai xisoblanadi. Bu suv manbaening miqdori ekinlarni sug`orish soni va sug`orish normasiga kura uzgarib turadi.
Suvning tuproq yuzasidan bug`lanishi (fezikaviy bug`lanish) va o`similar orqali bo`g`lanishi (transperatsiya) natejasida tuproqda tuplangan suvning ancha qismi sarf buladi. Bu o`rinda shunu esda tutish kerakki, o`simliklar orqali bo`g`lanish foydali bulib, fezikaviy bo`g`lanish esa foydasizdir. O`t bilan qalin qoplangan tuproqlarda bu ikki turdagi bug`lanish uchun sarf buladigan suv miqdorini aloxida aniqlash qiyin bulganligi sababli xar ikki bug`lanish pratsesida sarf bulgan suv miqdorining umumiy yig`indisi aniqlanadi va unga evakotranspiratsiya deyiladi.
Bundan tashqari yuqorida aytilgandek, turli faktorlar tasirida tuproqdagi nam xamma vaqt malum iqdorda sarf bulib turadi.
Malum maydondagi tuproq namining kirimi va sarflanish miqdori urganilgandan keyin, A.A Rade tamonidan tafseya etilgan quyidagi formula asosida usha tuproqning suv balansi aniqlanadi.
