Tuproq qattiq qismi

Mexanik elementlarning kelib chiqishi va tarkibi
Tuproq mexanik elementlari mineral, organik va organo — mineral (gumatlar) singari gruppalarga ajratib, mineral elementlar (torfli va o‘ta chiqindili tuproqlardan tashqari) tuproqning asosiy qismini (tuproq massasiga nisbatan 90 — 98 % ni) tashkil etsa, gumatlar va organik kislotalar esa uning massasiga nisbatan 2—10% chasini tashkil etadi. Tuproqning bu mexanik elementlari tog‘ jinslarining nurash natijasida vujudga keladi. Tuproqda fizik, ximiyaviy, biologik nurashlar bir vaqtning o‘zida borishi mumkin, lekin bu jarayonlar natijasida xosil bo‘lgan mexanik elementlar tipi, miqdori har xil bo‘ladi.
Mineral elementlar aaydo bo‘lishida tog‘ jinslarining birinchi nurash bosqichida, nuralgan jinslar nisbatan kichik absolyut va nisbiy yuzaga ega bo‘ladi. Ular haroratning o‘zgarishi, suv va shamol ta’sirida o‘simliklar ildiz sistemasi, moxlar, lishayniklar, bakteriyalar ta’siriga uchraydi. Bunda fizik va nisbatan kam miqdorda biologik nurash ustunlik qiladi. Bu bosqichda nuralgan jinslar xar xil katta — kichiklikdagi bo‘lakchalardan iborat bo‘ladi. Boshqacha qilib aytganda, mexanik nurash jarayonida har xil kattalikdagi xarsangtosh, chag‘irtosh, shag‘al, yirik qumlar paydo bo‘ladi.
Paydo bo‘lgan zarrachalar yuza. energiyasining oshishi bilan biologik faktorning roli hamda ximiyaviy nurash ayiiqsa, elementlarning oksidlanishi va qaytarilishi, mnneral tuzlarning qayta erishi, kristallanishi kuchayadi.
V.R.Vilyams bo‘yicha tuproqning (diametri 3 mm dan katga ) tosh qismi turli tor jinslaridan (granit, porfirit va h.k.) xashkil topgan. Qumda ham xali dastlabki jinslarning zarrachalari bo‘lib, ular asosan kvars, dala shpati, slyuda, rogovaya obmankalarning rmirilishi mahsulotlaridir. Qum zarrachalariiing emirilishida faqat emirilishga chidamli mineral —kvars o‘zgarmay qoladi. Qum zarrachalari tarkibidagi dala shpati, slyudaga o‘xshashlar yana emirilishda davom etib, chang va il zarrachalariiing vujudga kslishiga sabab bo‘ladi.
Yirik chang (diametri 0,05 — 0,01 mm) tarkibida kvars xam ma’lum miqdorda bo‘ladi. O‘rta changda (diametri 0,01-0,005 mm) uning miqdori keskin kamayadi, bu erda amorf kremniy kislotalari va gidratlari miqdori orta boradi. Mayda changda esa (diametri 0,005 —0,001mm tuproqning eng mayda zarrachasi il (gil)ga o‘gish chegarasida joylashganligi uchun bunda ximiyaviy va biologik nurash mahsulotlari — gidroslyudalar, temir, alyuminiy, marganets oksidlari va gidratlari, kaolinit, fosfat va x.k. lar asosiy o‘rinni egallaydi.
Il (gil) da (diametri 0,001 mm dan kichik), as-osan ximiyaviy va biologik nurash mahsulotlari, organik kislotalar uning eng ko‘p qismini tashkil etadi.
K.D.Glinka, B.B.Polinov, A.A.Rods, E.I.Kocherina, A.D.Voronin va boshqalar o‘z tekshirishlarida mexanik elementlarning bosqichli paydo bo‘lishlarini ko‘rsatish bilan birga har bir tuproq tipi uchun xilma —xil mineralogik tarkibga ega bo‘lgan o‘ziga xos mexanik elementlar mavjudligini xam ochib beradilar.
Organik tarkibli mexanik elementlar tuproqdagi o‘simlik va hayvon xoldiqlari va mikroorganizmlarning chirishi natijasida paydo bo‘ladi. Minerallarning paydo bo‘lishida, biologik, mikrobiologik shu bilan birga ximiyaviy va fizik ximiyaviy jarayonlar asosiy o‘rinni egallaydi. Bu jarayonlar natijasida tuproq chirindisi hosil bo‘ladi.
Organo—mineral tarkibli elementlar yoki gumatlar - mineral va organik elementlarning qo‘shilmasidir, Bunday tipdagi mexanik elementlar tuggroq qatlamlarning ba’zi bir chuqurligida tuproq xosil kiluvchi ichki faktorlar natijasida vujudga keladi. Masalan, chimli-podzal tuproqlarning illyuvial qatlamlaridagi ortshteynlar yoki boshqa shunga o‘xshash organo — mineral agregatlar, tipik bo‘z tuproqlarda karbonatli agregatlar va xokazo.