Тупроқцаги ҳаракатчан азот миқдорини и. В. Тюрин ва м. М. Кононова усулида аниқлаш

ТУПРОҚЦАГИ ҲАРАКАТЧАН АЗОТ МИҚДОРИНИ И.В.ТЮРИН ВА
М.М.КОНОНОВА УСУЛИДА АНИҚЛАШ
Бу усул тупроқдаги азотни Н₂30₄ нинг 0,5н эритмаси билан ажратиб олишга асосланган бўлиб бунда тупроқцаги минерал бирикмалар ҳолидаги ҳамда осон
гидролизланувчи органик моддалар таркибидаги азот яъни ҳаракатчан азот микдори аниқланади.
Ишнинг бажарилиши:
1 .Бир миллиметрлик элакдан ўтказилган курук тупрокдан техник тарозида 20 г тортиб олиб .ҳажми 200-250 мл колбага солинади ва унинг устига сульфат кислотанинг 0,5н эритмасидан ЮОмл солиниб Зминут чайқатилади ва 16- 18соат қолдирилади.
2.Эртасига колбадаги аралашма қалин фильтр орқали тоза колбага фильт- рланади. Агар ўтаётган фильтрат хира бўлса у қайтадан фильтрланади.

1. 
   Тайёрланган тиниқ сўримдан пипетка ёрдамида 50мл олиб ҳажми ЮОмл ли колбага солинади. Сўримдаги нитрат ҳолдаги азотни аммиаккача қайтариш учун сўрим устига рух чанги ва темир аралашмасидан 0,5 г (9 қисм рух чанги, бир қисм темир) солиниб колбадаги сўрим унга қўшилган аралашманинг ҳаммаси эригунча қайнатилади. Қайнатишда аралашма сачрамаслиги учун кол- банинг огзи воронка билан беркитиб қўйилади.
   
2. 
   Колбадаги аралашма совутилгач унинг устига концентрланган сульфат кислотадан мензурка ёрдамида 5 мл қуйилади. Сўнг плита ёки кучсиз газда 80₂
   

буғи пайдо бўлгунча ёки қолдиқ қўнғир ранга киргунча парлатилади.

3. 
   Сўнгра қолдиққа 25 % ёки 20 % ли К₂Сг₂0₇ эритмасидан 2,5 мл қуйилади ва яхшилаб аралаштириб, кичик воронка билан оғзи беркитилади, сўнг электр плиткада қайнагунча қиздирилади.
   

Колбада 80₂ нинг оқиш буглари пайдо бўлишидан бошлаб 10 минут қайнатилади ва ҳона ҳароратигача совутилади.

4. 
   Колбадаги аралашма совугач у Къельдальнинг ҳайдаш колбасига ювиб туширилади. Сўнгра йигиш колбасига бюретка ёрдамида 0,02 н Н₂80₄ дан 20 мл қуйиб, устига 2-3 томчи метилрот индикаторидан томизилади ва иккала колба ҳайдаш аппаратига уланади.
   
5. 
   Ҳайдаш колбасига узун воронка орқали эҳтиётлик билан 40% ли ИаОН дан 20-30мл қуйилади. Қуйилган ишқор микдори етарли бўлса колбадаги аралашма ранги кўкаради.
   

88
. Аммоний сульфат ишқор билан қуйидагича реакцияга киришади:
(МН₄)230₄ + 2№ОН = N33804 + 2ИНз + 2Н_гО ҳосил бўлаётган ИНз йиғгич аппаратига Н₂80₄ буғи билан бирга хайдалади. Буни тезлатиш мақсадида буғ хосил қилувчи колба 20-30 минут қиздирилади, сўнг қайнатилади.
Хайдаш вақтида совитгичнинг ўтказувчи найчаси ҳамма вақт совитгичдаги сульфат кислота ичида бўлишига эътибор бериш керак. Ҳайдаш тугашига 5 минут қолганда ўтказувчи найча суюқликдан кўтариб қўйилади, аммо хайдаш ҳамон давом эттирилади. Бунда совитгичдан сув томчиси йиғгич аппаратига осон тушади.
Ҳайдаш вактида ажралиб чиқаётган Н₂80₄ эртимасига қўшилиб
аммоний сульфатни хосил қлади. Буни тубандаги реакцияда кўриш мумкин: 2^Н₃ + Н₂80₄ = (ХН₄)₂80₄
Ҳайдаш тугагач йиғувчи колбадаги сульфат кислотаси эритма ранги қизгиш бинафшадан сариқ ранга ўтгунча №ОНнинг 0,02н эритмаси билан титрланади. Тупроқдаги харакатчан азот микдори қуйидаги ифода бўйича ҳисобланади:
Х = 100-А(о-б)г + у' С К X - тупроқдаги азот миқдори, % ҳисобида;
N - 1 мл 0,02 н Н₂80₄ эритмасини ИНз билан чўктириш учун кетган азот миқдори- 0,28 г;
а - аммиакни сингдириш учун кетган 0,02 н Н₂80₄ эритмаси, мл ҳисобида;
Ь - аммиак билан богланмаган сульфат кислота қолдигини нейтраллашга кет-
ган ИаОН микдори, мл ҳисобида;
и - сўримнинг умумий ҳажми, мл ҳисобида;
и' - анализ учун олинган сўрим ҳажми, мл ҳисобида;
К - гигроскопик коэффицент;
С - тупроқ оғирлиги, г ҳисобида.
Керакли жиҳозлар. Колба, воронка, фильтр, элекрт плита, мензурка, Кьельдаль колбаси.
89
Керакли реактивлар. 0,5 н Н2ЗО4. рух чанги, темир, 20 % ли К2СГ2О7, метил- рот, 40 % ли ИаОН, 0,02 н Н₂30₄. 0,02 н МаОН.
ТУПРОҚДАГИ ФОСФОР
Усимликларни ривожланишида азот билан бир каторда фосфорнинг аҳамияти ҳам бениҳоят катта.
Узбекистон тупроқларида фосфорнинг умумий микдори анча юқори ва у тур- ли тупроқларда 0,08%дан 0,3%гача боради, ёки бир гектар майдоннинг ҳайдалма қатламида бир неча тоннани ташкил этади. Лекин унинг кўпчилик қисми сувда эримайдиган органик ва минерал бирикмалар ҳолида бўлади. Тупрокдаги фосфорнинг асосий қисми минерал ҳолда учрайди.Органик ҳолдаги фосфор тупрокдаги ялпи фосфор микдорининг 10-25%ини ташкил эта- ди ҳолос. Лекин шунга қарамасдан органик фосфор ўсимликларни озиқланишида муҳим аҳамиятга эга. Усимликларни фосфор билан озиқланиши тупрокдаги осон ўзлаштириладиган, ҳаракатчан фосфор микдори билан белги- ланади. Ўсимликлар томонидан кўпроқ ортофосфор кислота тузлари ҳолидаги ҳамда органик моддаларни гидролизланиши туфайли ажралиб чиқаётган фос- фор ўзлаштирилади. Шунинг учун ҳам тупроқдаги ҳаракатчан фосфор миқцорини аниқлаш, тупроқни харакатчан фосфор билан таъминланганлик даражасини аниқлашда ва шу асосда фосфорли ўғитлар меёрларини белгилаш- да муҳим аҳамиятга эга. Тупроқдаги фосфорни аниқлашда оғирлик, ҳажмий ва калориметрик усуллардан фойдаланиш мумкин.