Тупроқ ва уни муҳофазаси Режа: Асосий иборалар

Download 0,65 Mb.

1 2 3 4 5 6

Bog'liq
2 5395820800408291718

Литосфера структураси

Тупроқ деб жонли ва жонсиз табиат учун характерли бўлган, унумдорлик хусусиятига эга бўлган ер юзасининг устки қатлами айтилади.
Тупроқнинг инсон ва бошқа тирик организмлар хаётидаги ўрни беқиёсдир.
Тупроқ биосферадаги модда алмашинувининг (метаболизм) асосини ташкил қилади.
Тупроқ экосистемаси организмлар учун ҳаёт манбаи бўлиб, озуқа ролини ўйнайди ва тирик моддаларнинг кичик биологик (биоценоз) ва катта геологик айланма харакатида қатнашади.
Тупроқ биосфера элементлари бўлган сув, ҳаво ва тирик организмлар учун муҳит ҳисобланади.

Тупроқ қаттиқ, суюқ ва газсимон компонентлардан иборат бўлиб, иқлим, тоғ жинслари, ўсимликлар ва ҳайвонлар, микроорганизмларнинг ўзаро, мураккаб таъсири натижасида хосил бўлади.
Бир грамм тупроқда миллиондан ортиқ содда ҳайвонлар ва тубан ўсимликлар учрайди. Аввал айтганимиздек, тупроқ тугайдиган ва тикланадиган биологик ресурларга киради.
Тупроқ тарихий таркиб топган мураккаб, мустақил табиий экотизим бўлиб, доимо ўзгарувчан ва динамик хусусиятга эгадир.

Ер юзининг турли қобиқлари ўртасидаги алоқадорлик тупроқ орқали амалга ошади.
Тупроқ табиий ландшафтларнинг асоси ҳисобланади.
Тупроқни биосферада бажараётган фаолиятига қараб органик ҳаёт занжирининг энг муҳим халқаси деса бўлади.
Тупроқда у ёки бу микроэлементлар етишмаслиги ёки ортиқча бўлиши организмларнинг ривожланиши ва инсоннинг саломатлигига бевосита таъсир кўрсатади.
Тупроқ касаллик тарқатадиган микроорганизмларнинг манбаларидан биридир. Тупроқда сил, вабо, ўлат, ич терлама, бруцеллез ва бошқа касалликларни қўзғатувчилари бўлиши мумкин.

Тупроқнинг биосферадаги муҳим ролларидан бири шундан иборатки, унда барча организмларнинг қолдиқлари парчаланади ва яна минерал бирикмаларга айланади. Шундай қилиб, янги тупроқнинг компонентлари пайдо бўлади.
Тупроқ биосферанинг (ҳаётнинг) асосини ташкил қилади.
Тарихий тараққиёт натижасида (10 000 йил)
деҳқончиликни вужудга келиши тупроқни инсон хаётидаги ўрнини кескин ўзгартириб юборди.
Ер юзидаги хозирги тупроқ қатлами инсон ва жамият тараққиёти натижасида бир неча бор ўзгарди.

Инсоннинг хўжалик фаолияти давомида 2 млрд.дан ортиқ гектар унумдор ерлар тупроғи яроқсиз холатга келиб қолди. Хар йили саёрамиздаги қишлоқ хўжалиги учун яроқли ерлар майдони шўр босиш, емирилиши натижасида 5-7 млн. гектарга камаяди.
Тупроқларга бўлган инсон таъсирининг кучайиши суғориладиган деҳқончилик ва чорвачиликнинг ривожланиши билан боғлиқ бўлди.
Моварауннахрда суғориладиган деҳқончиликнинг пайдо бўлиши карийиб 5 минг йиллик тарихга эга. Шу йиллар давомида минтақамизда ернинг унумдор қатлами бир неча бор ўзгарди, янги ландшафтлар пайдо бўлди.

1 2 3 4 5 6