Тупроқ унумдорлигига салбий таъсир этувчи жараёнларга қарши курашишнинг геоэкологик асослари

O’zbekiston Respublikasining asosiy tuproq maydonlari 

 

 

№  Tuproqlar 

Maydoni, 

      ga. 

Hamma  yerga 

nisbatan, 

(foiz) 

Dengiz  sathidan 

balandligi, m  

1 

Bo’z qo’ng’ir 

11488 

25,3 

130-150 

2 

Sahro-qum 

1372 

3,04 

120-150 

3 

Taqir va taqirlashgan 

1784 

3,96 

120-180 

4 

Taqir o’tloq 

465 

1,02 

120-150 

5 

O’tloq va botqoq, o’tloq 

1854 

4,12 

80-100 

6 

Sho’rxok 

1272 

2,81 

80-100 

7 

Ko’chma qumlar 

12114 

27,54 

120-150 

8 

Suv xavzalari 

118 

3,14 

120-150 

Tog’ oldi va tog’ mintaqasi 

9 

Och tusli bo’z 

2592 

5,74 

250-500 

10 

Tipik bo’z 

3051 

6,77 

500-750 

11 

To’q tusli bo’z 

1055 

2,33 

750-1200 

12 

Jigarrang  va  qo’ng’ir  (o’rta 

tog’ zonasi) 

1662 

3,68 

1200-2800 

13 

O’tloq-bo’z 

781 

1,72 

250-500 

14 

O’tloq va botqoq, o’tloq 

748 

1,64 

250-500 

15 

Tuproqsiz tosh yerlar 

3000 

6,0 

– 

 

Jami: 

44884 

100,0 

– 

                       

 

                                       (O’zbekiston davlat yer loyihalash instituti ma’lumotlari asosida) 

---

 

8 

2-jadval 

O’zbekiston Respublikasi yerlarining eroziya va deflyatsiyaga uchragan maydonlari ming.ga.

 

 

№ 

Sifat bo’yicha va deflyatsiyaning tarqalishi 

Eroziya va deflyatsiyaga uchragan tuproq, sho’rxok, hamda qumlar 

Suv 

eroziyasi 

Suv, 

shamol 

eroziyasi 

Irrigatsiya 

eroziyasi 

 

Shamol eroziyasi (deflyatsiya) 

tuproqda 

sho’rxoklarda 

qumlarda 

1 

Kuchsiz 

 

 

 

 

 

 

 

Umumiy maydon 

1677,3 

47,6 

185,4 

2316,9 

474,6 

0 

 

Jumladan: xaydaladigan yerlarda 

22,9 

0 

89,4 

153,9 

0 

0 

2 

O’rtacha 

 

 

 

 

 

 

 

Umumiy maydon 

1233,7 

40,8 

46,6 

2309,4 

0 

2000,3 

 

Jumladan: xaydaladigan yerlarda 

27,8 

0 

28,4 

122,3 

0 

0 

3 

Kuchli 

 

 

 

 

 

 

 

Umumiy maydon 

1662,8 

0 

2701 

320,3 

0 

33,17 

 

Jumladan: xaydaladigan yerlarda 

2,9 

0 

10,3 

1,8 

0 

0 

4 

Eroziya va deflyatsiyaga uchramagan maydon 

4573,6 

88,4 

259,1 

4946,6 

474,6 

5317,9 

 

Umumiy xaydalgan maydon 

53,6 

0 

128 

278,0 

2,3 

0 

5 

Eroziya va deflyatsiyaga uchramagan maydon 

2641,9 

0 

1798,7 

3461,0 

446,8 

10,5 

6 

Jumladan: xaydaladigan yerlar 

136,5 

0 

739,9 

319,9 

1,3 

0 

7 

Umumiy maydon 

215,7 

88,4 

2057,8 

8397,6 

921,4 

5328,4 

8 

Xaydaladigan yerlar 

190,1 

0 

867,9 

597,9 

3,6 

0 

 

 

 

           

---

 

9 

 

          O’zbekistonning  g’arbiy  va  shimoliy  chegaralari  tekisliklardan,  chekka 

sharqiy  qismi  Tyan-Shan  va  Pomir-Oloy  tog’  tizmasidan  o’tadi.  Ammo  tog’lar 

O’zbekiston  tuproqlarining  yaratilishida  muhim  ro’l  o’ynagan.  Ichki 

geomorfologik  xususiyatlarini  hisobga  olgan  holda  tog’oldi  qiya  tekisliklarini 

tog’larga kiritish qabul qilingan. Chunki tog’larning nurashi jinslari tog’oldi qiya 

tekisliklarini  hosil  qiladi  va  tog’lar  ta’sirida  tog’oldining  iqlimi  paydo  bo’ladi. 

L.S.Berg  (1913)  O’zbekiston  hududida  Turon  tekisligi,  Ustyurt  platosi  va  Tyan-

Shan tog’ massivi kabi geomorfologik elementlarni ajratgan. I.P.Gerasimov (1937) 

bu sxemani detallashtirib tog’lar (Tyan-Shan, Pomir-Oloy, Kapetdog’), supasimon 

qoldiq  hududlar  (Ustyurt,  Qizilqum,  Shimoliy  Qoraqum),  qoldiq  tog’lar 

(Quljuqtov,  Sultono’ztog’,  Ovminzatov  va  boshqalar),  tog’oldi  akkumulyativ 

rayonlar  va  qadimgi  allyuvial  tekisliklar  (janubi-g’arbiy  O’zbekiston  va  Janubiy 

Qoraqum),  Kaspiy  bo’yi  past  tekisligi  va  qumli  rayonlarga  ajratdi.  Tog’larning 

ustki  tuzilishi,  tektonik  jarayonlar,  eroziya  kabi  jarayonlarning  rivojlanishi 

jihatidan  tekisliklardan  farq  qiladi.  Tog’oldi  qiya  tekisliklarning  tugashi  va 

tekisliklarning  boshlanishi  ular  orasidagi  chegara  bo’lib  xizmat  qiladi. 

Tekisliklarda  baland  ko’tarilmalarning  yo’qligi  uning  genezisi  suv  bilan 

bog’liqligini isbotlaydi. Yotqiziqlarning tik joylashganligi tektonik jarayonlarning 

sustligi va kech boshlanganligidan darak beradi. Hududning katta qismida eroziya 

va  akkumulyativ  jarayonlar  rivojlangan.  Qasdiq  tog’  rayonlarida  qadimgi  jinslar 

uchlamchi  va  to’rtlamchi  davr  jinslarini  yorib  chiqqanligidan  uncha  baland 

bo’lmagan rel’ef hosil bo’lgan, bunday yerlar past tog’lar deyiladi.(3-jadval) 

O’zbekiston  hududi  geomorfologik  jihatdan  tog’  va  tekislik  qismlarga 

ajratiladi.