Тупроқ унумдорлигига салбий таъсир этувчи жараёнларга қарши курашишнинг геоэкологик асослари

 

axamiyatga ega bo’lar edi. 

2.  Tabiiy  -  antropogen  landshaftlar  guruxi  qisman

 

insonning  xo’jalik 

faoliyati 

ta’siri  ostida  bo’lgan  landshaftlardir.  Bunday  landshaftlarda 

komponentlar  orasida  aloqalar  kam  (sust)  buzilgan  yoki  inson  tomonidan 

boshqarilib  turiladi.  Tabiiy-antropogen  landshaftlarga  tog’  o’tloqlari  va 

o’rmonlari,  oqilona  foydalaniladigan  yaylovlar  va  o’rmonlar  tarqalgan  xududlar 

kiradi. 

3.  Qayta  tabiiylashgan  (renaturlashgan)  landshaftlar.  Bu  guruxga  mansub 

bo’lgan  landshaftlar  inson  tomonidan  yaratilgan,    ammo  keyinchalik  uning 

aralashuvisiz  rivojlangan      landshaftlar      (o’rmon  ihotazorlari)  va  shuningdek, 

qachonlardir  o’zlashtirilgan  va  xo’jalikda  foydalanilgan,  ammo  keyinchalik  turli 

---

 

51 

iqtisodiy  -tarixiy-sabablarga  ko’ra  foydalanilmay  qo’yilgan  va  tabiiy  omillar 

ta’siri  ostida  rivojlangan  landshaftlar  kiradi.  Tabiiylashgan  landshaftlarda  inson 

faoliyatining  "izlarini"  ko’rish  mumkin.  O’zbekistonning  bir  qator  yerlarida 

qadimda  obikor  dexqonchilikda  foydalanilgan,  ammo  hozirgi  paytda  tashqi 

ko’rinishi va tuzilmasiga ko’ra yaqin atrofdaga landshaftlardan farq qilmaydigan 

landshaftlarni  ajratishi  mumkin.  Bunday  landshaftlarda  ariqlarning  xamda 

sug’orish  bilan  bog’lik  bo’lgan  mikro  va  nonorel’ef  shakllari  saqlanib  qolgan. 

Qarshi  cho’lidagi  bunday  landshaftlarni  O.Y.  Poslavskaya  (1969)  "relikt   

madaniy   landshaftlar"   deb   ataydi.   Tabiiylashgan landshaftlarni, shuningdek, 

tog’ oldi va tog’ hududlarida ham ajratish mumkin.  Tabiiylashgan landshaftlarni 

o’rganish  muhim  ilmiy  -  amaliy  ahamiyatga  ega.  Chunki  bu  guruhga  mansub 

bo’lgan  landshaftlar  dinamikasida  xam  tabiiy,  ham  antropogen  omillarning 

xususiyatlarini  belgilash  mumkin.  Pirovardida  landshaftlarni  xo’jalik  maqsadida  

o’zlashtirish  hamda  foydalanishda  tabiiylashuv  va  antropogenlashuv 

sharoitlarning  xususiyatlarini  e’tiborga  olish  tabiatdan  oqilona  foydalanishni 

tashkil etishning muhim geografik asosi bo’lib xizmat qilishi mumkin. 

Tabiiylashgan  landshaftlar  ko’pdan  buyon  insonning  xo’jalik  faoliyati 

ta’sirida bo’lmaganligi xamda xozirgi sharoitlarda tabiiy jarayonlar ta’siri ostida 

bo’lishi  tufayli  bundan  landshaftlarni  ajratishda  ko’pgina  xollarda  ularda 

uchraydigan  "antropogen  belgilar  va  izlar"  e’tiborga  olinadi.  Tabiiylashgan 

landshaftlarni  o’rganish  ayniqsa  tarixiy  geografiya  uchun  boy  material  berishi 

mumkin. 

Shakllanish sharoitlariga ko’ra qayta tabiiylashgan landshaftlar antropogen 

landshaftlarda  o’z-o’zidan  rivojlanish  xususiyatining  yo’qligiga  bog’liq.  Shu 

sababli  antropogen  landshaftlar  o’zlarida  yuqorida  aytilgan  xususiyatning  

yo’qligi boisdan foydalanilmay qo’yilgach, tabiiy omillar ta’siri ostida rivojlana 

boshlaydi,  ya’ni  ular  qayta  tabiiylashadi  (renaturlashadi).  Ammo  shu  narsani 

alohida  ta’kidlash  lozimki,  antropogen  landshaftlar  vaqtda  va  barcha  joyda  ham 

qayta tiklanish va tabiiylashuv jarayonida o’zlarining dastlabki tabiiy tuzilmasini 

tiklay  olmaydi  va  natijada  biologik  xususiyatlariga  ko’ra  osonroq  va 

---

 

52 

maxsuldorligiga  ko’ra  birlamchi  landshaftlarga  ko’ra  kamroq  biomassaga  ega 

bo’ladigan  ikkilamchi  tabiiy  landshaftlar  vujudga  keladi.  Kuzatishlar  shuni 

ko’rsatadiki,  turli  sabablarga  ko’ra  xo’jalikda  foydalanilmasdan  qo’yilgan 

antropogen landshaftlar qayta tabiiylashuvi jarayonida aksariyat xollarda ibtidoiy 

yoki  birlamchi  tuzilmasini  tiklay  olmaydi.  Tabiatda  aynan  takrorlanmaydigan 

rivojlanishning  mavjudligi  antropogen  landshaftlarni  xam  to’liq  qayta 

tabiiylashuviga 

imkon 

bermaydi, 

antropogen 

landshaftlar 

xo’jalikda 

foydalanilganda  (ya’ni  atropogen  omillar  ta’siri  ostida  bo’lgan  paytda) 

o’zlashtirilgan  tabiiy  landshaftning  tuzilmasi  tubdan  o’zgaradi  va  tuzilma  qayta 

o’z holatiga kela olmaydi. Chunki antropogen landshaftlarning qayta tabiiylashuv 

jarayoni o’zgacharoq tabiiy sharoitlarda sodir bo’ladi. 

Ayrim tadqiqotchilar xozirgi landshaftlarni tasniflashda qayta tabiiylashgan 

landshaftlarni tabiiy - anfopogen landshaftlar nomi bilan ajratishgan (Tyutyunnik, 

1989).  Hozirgacha  va  hozirgi  sharoitlarda  xam  ayrim  iqtisodiy  -  texnik 

(agrotexnik)  sabablarga  ko’ra  antropogen  landshaftlarning  qayta  tabiiylashuv 

jarayoni  davom  etmoqda.  Ammo  kelajakda  aholi  soni  va  uning  extiyojlarining 

ortishi  tabiiy  resurslardan  tejamkorlik  asosida  foydalanishni  taqoza  etadi.  Shu 

sababli  kelajakda  fan  -  texnika  taraqqiyoti  va  tabiiy  resurslarga  bo’lgan 

extiyojlarning  ortishi  atropogen  landshaftlarning  qayta  tabiiylashuviga  yo’l 

qo’ymaydi.   Xamma xududlarda tabiiy saloxiyati  madaniy landshaftlarni tashkil 

etish  uchun  yetarli  bo’lgan  tabiiy  xamda  tabiiy-antropogen  landshaftlarni 

madaniy landshaftlarga aylantirishni taqozo etadi. 

          4.Antropogen  landshaftlar  -  tabiiy-ishlab  chiqarish  xududiy  komplekslar 

bo’lib,  ularning  rivojlanishi  muntazam  ravishda  inson  tomonidan  boshqarilib 

turiladi.  Namangan  viloyatining  geografik  holati,  shimoldan  Chotqol  va  Qurama 

tog’  tizmalari  bilan  o’ralganligi,  tog’lar  orasidagi  botiqqa  joylashganligi,  uning 

tabiatining  g’oyat  xilma-xil  va  rang-barang  bo’lishidan  tashqari  vertikal  (tik) 

mintaqalilik  qonuniyatlari  asosida  shakllanishiga  ham  olib  keldi.  Shuningdek, 

Namangan  viloyati  tabiatining  shakllanishida  geografik  jihatdan  berk  havzada 

joylashganligi o’ziga xos harorat va yog’inlarni hosil bo’lishiga ta’sir etadi. Issiq 

---

 

53 

va jazirama yoz, sovuq va seryog’in qish va bahor harakter Namangan viloyatida 

tekislik, adir, adirorti tekisliklari va tog’oldi, tog’ landshaftlari ko’zga tashlanadi. 

Tekislik  landshafti  dengiz  sathidan  400-500  m.dan  iborat  bo’lgan 

hududlarni  o’z  ichiga  oladi.  Inson  faoliyati  tufayli  Namangan  viloyatida 

cho’llarning tabiiy ko’rinishi jiddiy o’zgargan, sof madaniy, ya’ni qishloq xo’jaligi 

va  industrial  landshaft  qaror  topgan.  Namangan  viloyatida  cho’llarning 

o’zlashtirilish  tarixi  ming  yillardan  ortiq  davrni  o’z  ichiga  oladi.  Ayniqsa,  

XX  asrning  50-yillaridan  boshlab  yirik  sug’orma  dehqonchilikka  asoslangan 

agrosanoat  ishlab  chiqarishning  kengayishi,  yo’l  qurilishi,  sanoat  korxonalari  va 

boshqa  ishlab  chiqarish  hamda  noishlab  chiqarish  sohalarining  rivojlanishi 

oqibatida  tabiiy  cho’l  ko’rinishi  faqat  Markaziy  Farg’onaning  kichik  hududlarida 

saqlanib  qolgan,  xolos.  Adir  landshaftiga  xos  bo’lgan  hududlar  dengiz  sathidan 

500-1000  m  balandlikda  bo’lib,  XX  asrning 70-yillaridan  boshlab intensiv  tarzda 

o’zlashtirildi. Natijada, bahor oylarida gilam kabi qoplab oladigan, g’oyat chiroyli 

xilma-xil  efemer  o’simliklar,  boshoqlilar,  shuvoq  kamayib,  hayvonot  dunyosi 

jiddiy  zarar  ko’rdi.  Yaylov  va  lalmikor  dehqonchilik  hududlarda  bugungi  kunda 

yirik  qishloq  xo’jaligi  rayoni  tashkil  topishidan  tashqari  aholi  yashaydigan  yangi 

qo’rg’onlar,  sanoat  korxonalari  barpo  etildi.  Natijada,  tabiiy  landshaft  madaniy, 

ya’ni  o’zlashtirilgan  landshaftga  aylandi  va  bu  jarayon  hozirda  ham  davom 

etmoqda. Shuningdek inson faoliyati ta’sirida shakllangan madaniy landshaftlarda 

ayni vaqtda jiddiy salbiy o’zgarishlar, noto’g’ri sug’orish va o’zlashtirish oqibatida 

paydo  bo’lgan  jarlar,  o’pirmalar,  tuproq  sho’rlanishi  kabi  murakkab  ekologik 

holatlar  xam  ko’zga  tashlanmoqda.  Adirorti  tekisliklari  va  tog’oldi  landshafti 

Namangan viloyatida adir va baland tog’ oralig’idagi hududlarni o’z ichiga olgan. 

Bu landshaft tipi ham inson faoliyati ta’sirida jiddiy o’zgargan. Dastlab yaylov va 

qisman  sug’orma  dehqonchilik,  bog’dorchilik  va  uzumchilik  maqsadlarida 

foydalanildi.  Bugungi  kunda  esa  bu  hududda  yirik  ixtisoslashgan  bog’dorchilik, 

uzumchilik,  sabzavot,  kartoshkachilik  rivojlangan  «oziq-ovqat  mintaqasi» 

shakllandi. Irrigatsiya inshootlari barpo etildi. Sanoat tarmoqlari rivojlandi. Shahar 

---

 

54 

va  qishloqlar  kengaydi.  Bu  hududlarda  intensiv  o’zlashtirishning  davom  etishi 

bilan bog’liq holda ekologik vaziyat yomonlashmoqda. 

Tog’ landshafti Namangan viloyatining shimoliy qismidagi tog’ tizmalari, 

ayniqsa  Chotqol  va  Qurama  tog’lariga  xos  bo’lib,  nisbatan  sof  tabiiy  ko’rinishga 

egaligi  bilan  ajralib  turadi.  Chotqol  tizmasida  yillik  yog’in  miqdori  400-500  mm 

bo’lib, asosan qish va bahor oylariga to’g’ri keladi. Yoz oylarida havo harorati 20-

22°S  bo’lsa,  qish  oylarida  -3-15°S  bo’ladi.  Baland  tog’  mintaqalarida  quyidagi 

tog’ landshaftlari: 

a)

 

Dengiz sathidan 1000-1200 m baland bo’lgan quruq cho’l va butazorlar 

landshaftiga xos past tog’lar; 

b)

 

1200-3000  m  balandlikda  tog’-butazor    va  siyrak  o’rmondan  iborat 

landshaft; 

c)

 

3000  m  dan  yuqori  bo’lgan  sub  alp  o’tloq  va  nival  landshaftlariga  xos 

baland  tog’lar  mavjud.  Bu  hududdan  may  oylaridan  oktyabr  oyiga  qadar  yaylov 

chorvachiligida foydalaniladi. 

Keyingi  yillarda  tog’  landshaflariga  ham  inson  ta’siri  kuchli  bo’lmoqda, 

ayniqsa,  pista,  zirk,  irg’ay,  yong’oq,  o’rik,  olma,  archa  kabi  daraxtlarning  kesib 

yuborilishi,  dorivor  o’simliklarni  xo’jasizlarcha  yig’ish,  chorva  bosh  sonlarining 

tobora  ortib  borishi  sezilarli  ravishda  salbiy  o’zgarishlarga  olib  kelmoqda. 

Namangan  viloyatida  tabiatni  qo’riqlashning  o’ziga  xos  xususiyatlari  rel’ef 

tuzilishi, hududning o’zlashtirish darajasining yuqoriligi, aholi zichligi, yer va suv 

resurslarining  chegaralanganligi  bilan  belgilanadi.  Atrof-muhitni  muhofaza  qilish 

tadbirlari  avvalo,  viloyatning  tabiiy  resurslarini,  xilma-xil  foydali  qazilmalarni, 

yer,  suvni  (yer  usti  va  yer  osti  suvlari),  o’simlik  va  hayvonot  dunyosini  (shu 

jumladan  baliqlarni)  asrash,  ulardan  oqilona  foydalanish  va  uni  tiklash  hamda 

atmosfera havosining musaffoligini saqlash bilan bog’liqdir.