Тупроқ физикаси

 
35-жадвал 
Маданий ҳолати турлича бўлган типик бўз тупроқлар қовушмасининг 
зичлиги ва сув ўтказувчанлиги (С.Н.Рижов маълумоти) 
 
Қатлам 
чуқурлиги, см 
Тупроқнинг қовушмаси 
Яхши 
ишланган 
тупроқ 
Ўртача 
ишланган 
тупроқ 
Энди ишлана 
бошлаган 
тупроқ 
Суғорилмайдиган 
лалми тупроқ 
0-50 
50-100 
100-150 
150-200 
1,48 
1,42 
1,44 
1,48 
1,43 
1,47 
1,46 
1,44 
1,34 
1,34 
1,37 
1,38 
1,29 
1,28 
1,34 
1,32 
Сув ўтказувчанлиги, соатига мм ҳисобида 
7,5 
10,9 
12,3 
Аниқланмаган 
Суғориш муддатининг орта бориши билан тупроқнинг дала нам сиғими 
(ДНС), бир метрли қатламда умумий сув жамғармаси, айниқса ўсимликлар 
учун физиологик фаол намлик (ФФН) кўрсаткичи ортади. Бу эса тупроқларда 
узоқ муддатли суғориш натижасида вужудга келган энг ижобий физик хосса 
ҳисобланади. 
36-жадвал 
Суғориш муддатининг тақирли тупроқлар таркибидаги сув - физик 
хоссаларига таъсири (Ж.И.Икромов маълумоти) 
 
Тупроқ 
кесмасининг 
рақами, 
маданий 
ҳолати 
100 соат 
давомида 
ютилган 
сув 
миқдори, 
мм 
Дала нам сиғими (ДНС), 
тупроқ вазнига 
нисбатан, % 
Д-100 см ли 
қатламда ДНС 
ҳолатидаги 
умумий сув 
жамғармаси, 
м
3
/га 
0-100 см ли 
қатламдан 
ФФН, 
м
3
/га 
0-30 
0-100 
2, тақир қўриқ 
277 
22,1 
23,6 
3140 
1750 
5, тақирли, 
суғориш 
муддати 10 йил 
52 
22,7 
21,0 
3200 
1870 
3, тақирли, 
суғориш 
муддати 20 йил 
22,4 
22,4 
22,7 
3470 
1870 
6, тақирли, 
партов майдон 
218 
23,5 
21,9 
3250 
1793 
 
 

---

133 
§5.4. Тупроқнинг сув хоссаларини аниқлаш усуллари 
§5.4.1. Тупроқнинг гигроскопик намлигини аниқлаш 
 
 
Гигроскопик сувни аниқлаш учун таҳлил қилинадиган тупроқ 
намунасидан ўртача 5-10 г дан олиб шиша стаканчага (термостатда қуритилган, 
оғирлиги ўлчанган, оғзи ѐпиладиган) солинади ва аналитик тарозида ўлчанади. 
Сўнгра стаканчаларни оғзи очиқ ҳолда термостатга қўйиб, 105-110 
0
С ҳароратда 
4-6 соат давомида қуритилади. Шу усулда қуритилган стаканчалар дарҳол оғзи 
беркитиладиган махсус эксикаторга солинади. Эксикаторнинг остки қисмида 
ундаги сув парларини яхши ютиш қобилиятига эга бўлган СаCl
2
тузи бўлади. 
Эксикаторда стаканчалар хона ҳароратигача совитилади ва қайта аналитик 
тарозида тортилади. Қуритилиб тортилган стаканчалар оғзи очиқ ҳолда қайта 
қуритилади (2-4 соат) ва совитилиб яна тортилади. Бу иш ўзгармас оғирлик 
ҳосил бўлгунча такрорланади. Тупроқдаги гигроскопик сувнинг миқдори 
қуйидаги формула билан ҳисобланади. 
Х=


H
b
a
100


бу ерда, 
Х-гигроскопик сувнинг миқдори, тупроқ массасига нисбатан % ҳисобида; 
а-стаканчанинг қуритилмаган тупроқ билан бирга оғирлиги, г ҳисобида; 
в-стаканчанинг қуритилган тупроқ билан бирга оғирлиги, г ҳисобида; 
н-қуруқ тупроқ оғирлиги, г ҳисобида; 
(а-в)-таҳлил учун олинган тупроқдаги гигроскопик сув, г ҳисобида. 
Н – ўз навбатида қуйидагича топилади:
Н = в-с 
бу ерда, 
с-стаканчанинг соф (қуритилгандан сўнг) оғирлиги, г ҳисобида;
в-стаканчанинг қуритилган тупроқ билан бирга оғирлиги, г ҳисобида. 
Гигроскопик намликни аниқлаш маълумотлари қуйидаги жадвалга ѐзиб 
борилади. 
Тупроқ 
кесмаси 
рақами ва 
унинг 
тафсилоти 
Намуна 
олинган 
чуқурлик, 
см да 
Стакан 
рақами 
Қуруқ 
стакан 
оғирлиги 
Стаканни 
тупроқ 
билан 
оғирлиги 
Стаканни 
қуритилган 
тупроқ билан 
оғирлиги 
Гигро-
скопик 
намлик 
1 
2 
3