Тупроқ физикаси

термик услуб
ѐрдамида аниқланади, яъни тупроқ 
намунаси 4-6 соат давомида термостатда 105-110
0
иссиқликда қуритилади ва 
қайта тортилади. Янада тўғри маълумот олиш учун тупроқ намунаси иккинчи 
марта 2 соат давомида қуритилади ва ўлчанади. Таҳлил вақтида маълумотларни 

---

142 
ѐзиб бориш тартиби гигроскопик намликни аниқлаш жадвали тартибидагидек 
бўлади. 
Намлик қуйидаги формула асосида ҳисобланади: 
ω=




в
б
б
a



100
бу ерда, 
ω – табиий намлик, қуруқ тупроқ массасига нисбатан фоиз ҳисобида; 
а – стаканчанинг ҳўл тупроқ билан оғирлиги, г; 
б – стаканчанинг қуруқ тупроқ билан оғирлиги, г; 
(а-б) – парланган сув миқдори, г; 
(б-в) – қуруқ тупроқ оғирлиги, г. 
Олинган маълумотлар қуруқ тупроқ массасига ѐки унинг ҳажмига 
нисбатан фоиз ҳисобида берилиши мумкин. Агар бир қанча генетик 
горизонтлардан ташкил топган 0-50, 0-100 ѐки 0-200 см қатламнинг ўртача 
намлиги керак бўлса, оддий ўртача арифметик маълумот берилмасдан, балки 
ҳар бир генетик горизонтнинг ўртача маълумоти унинг ҳажм оғирлигига 
кўпайтирилган ҳолда қуйидаги формула асосида ҳисобланади: 
ω
ур
=
n
n
n
n
n
K
h
K
h
K
h
K
h
K
h
K
h

















2
2
1
2
2
2
1
1



бу ерда, 
ω
ур
– ўртача, умумий намлик, ҳажм оғирликга нисбатан, фоиз ҳисобида; 
ω
1
∙ω
2
∙ω
n
– биринчи, иккинчи ва бошқа генетик қатламларнинг намлиги, 
қуруқ тупроқ массасига нисбатан, фоиз ҳисобида; 
h
1
·h
2
·h
n
– биринчи, иккинчи ва бошқа генетик қатламлар қалинлиги, см; 
К
2
·К
2
·К
n
– биринчи иккинчи ва бошқа генетик қатламларнинг ҳажм 
оғирлиги, г/см
3
. 
Агарда тупроқдаги намлик қуруқ массасига нисбатан фоиз ҳисобида 
берилган бўлса, уни мазкур қатламнинг ҳажм оғирлигига кўпайтириш орқали 
биз намликни ҳажм оғирликга нисбатан фоиз ҳисобига ўтказамиз. Намликни 
бундай бирликка ўтказиб умумий тупроқ суви жамғармасини мм сув устунида 
ѐки ҳар гектар учун кубометр сув ҳисобига ифодалашга керак бўлади. 
Тупроқдаги умумий сув жамғармасини м
3
/га бериш учун қуйидаги 
умумлаштирилган формуладан фойдаланиш тавсия этилади: 
ω м
3
/га=а·dv·h
бу ерда, 
ω – сувнинг умумий жамғармаси, м
3
/га ҳисобида; 
а – маълум қатламдаги намнинг миқдори, фоиз ҳисобида; 
dv – маълум қатламнинг ҳажм оғирлиг, г/см
3
ҳисобида; 
h – қатлам қалинлиги, см. 
Бу формула ѐрдамида керакли кўрсаткичларни қўйиб тупроқдаги 
чириндининг, сувда эрувчан тузларнинг ва ҳ.к. умумий жамғармасини гектар 
ҳисобида тоннада ифодалаш мумкин. Сув жамғармасини м
3
/га ҳисобида 

---

143 
олинган кўрсаткичини 10 га қисқартириш орқали биз олинган маълумотларни 
мм сув устуни шаклида берган бўламиз. Бунда 10 м
3
бир мм га тенг бўлади ѐки 
аксинча, гидрометеостанция берган ѐғин-сочин маълумотларининг мм сув 
устуни ҳисобидаги маълумотларини 10 коэффициентига кўпайтириш орқали 
сув жамғармасини бир гектар учун кубометр ҳисобига ўтказамиз. Масалан, 
Тошкент вилоятида бир йилда ѐғингарчилик миқдори 250 мм бўлиши 
кузатилади. Демак, ҳар бир м
2
ер юзасига шунчадан сув тушади. Умумий сув 
жамғармаси м
3
/га ҳисобида қуйидагича топилади. 
10000 м
2
· 250 мм = 2500000 мм
3
= 2500 м
3
/га 
Эслатма
: намликни аниқлашнинг термик услублардан ташқари ҳозирги 
вақтда бир қанча тезкор услублар таклиф этилган. Масалан, тупроқ намунасини 
спиртда ѐндириб ѐки 500 ваттли инфрақизил нурлар ѐрдамида аниқлаш 
услублари мавжуд. Лекин, бу услублар ўзига хос камчиликларга эга бўлганлиги 
учун текшириш ишларида кенг қўлланилмайди. 
Термик услуб намликни аниқлашда кўп вақтни олсада, аниқ маълумотлар 
берганлиги учун ҳам деярли кўп лабораторияларда кенг қўлланилади.