Тупроқ физикаси

 
§11.3. Тупроқларда сунъий радиоизотопларнинг миграцияси 
 
Радиоизотопларнинг сорбцияси (сингиши)нинг ўзигина тупроқдаги 
емирилиш маҳсулотларининг кўчиб ўтиши ва қайта тақсимланиши давомида 
чиқариб ташланиши мумкинлиги муҳокама қилишда ягона критерий бўлиб 
хизмат қила олмайди. Сорбцияни ўрганиш билан бирга радиоизотопларнинг 
транспорти ва кўчиш механизмини ҳам ўрганиш орқалигина тупроқни 
ифлосланишдан тозалаш усулларининг характери ва миқдорий кўрсаткичлари 
ҳақида тасаввурга эга бўлиш ва тупроқнинг радиоактив зарарланишига қарши 
курашнинг самарали усулларини яратиш мумкин.
Радиоизотопларнинг тупроқдаги миграцияланиш жараѐнининг асоси 
адсорбциялайдиган дисперс муҳитда ионлар диффузияси ѐтади. Тупроқдаги 
ионлар диффузияси жараѐнларини ўрганиш тупроқдаги тузларнинг 
миграциясини, ўғитлар ва ҳар хил озуқа моддаларнинг миграциясини, 
фосфатларнинг тўпланиши ва ўзлаштирилишида, фосфор ва кальцийни 
ўсимликлар ва тупроқ ўртасида алмашинуви ва ҳ.к., намликни ҳаракатланиш 
механизми ва намни тупроқ заррачалари билан қандай боғланишини
баҳолашда аниқлик киритиш имконини беради.
Ионларнинг дисперс тизимдаги диффузиясининг умумий назариясига 
бағишланган бир қатор ишларни далил сифатида келтириш мумкин, ва бу 
назарияларга соддалашган, ярим эмпирик услублар хосдир, масалан, улардан 
айримларида диффузияланаѐтган ионлар ва тупроқ тизимининг қаттиқ 
заррачалари ўртасида ўзаро таъсирлашув борлиги эътиборга олинмаган (Keute, 
Letey, 1958; Stern, Schniard, 1958). Бошқа ишларда тупроқ эгри-бугри шаклда, 
цилиндрик ѐки цилиндрик шаклга яқин капиллярлардан тузилган, ҳамда у ѐки 
бу симметрик упаковкага жойланган оддий система деб қаралади (Григоров ва 
бошқа., 1956; Лейбензон, 1947). 
Қуйида икки фазали дисперс муҳитда ионлар диффузиясини кўриб 
чиқиш учун соддалаштирилган, лекин етарли даражада ишончли бўлган 
назарий схемасининг моҳияти кўриб чиқилади. Бу схема бўйича суюқлик 
орқали икки фазали мувозанатлашган оқимнинг ўтади ва у қаттиқ асосда 
адсорбцияланади. Диффузияни х йўналиши бўйлаб оқиб ўтадиган бир ўлчамли 

---

303 
жараѐн, деб қабул қилинганида (91-расм), s=<θ(x) ўзгарувчан кесимда 
dx
қалинликдаги элементар қатламдаги ионлар балансини қуйидагича бўлган. 
Сувдаги моддалар миқдорининг умумий ўзгариши
Δm = m
1
– m
2
– m
3
, (10) 
га тенг. Бу ерда,
т
1
- мазкур қатламга кираѐтган моддалар оқими, 
т
2
- мазкур 
қатламдан ҳаракатланаѐтган моддалар оқими,
т
3
- қаттиқ фазада 
адсорбцияланган модданинг миқдори.