Тупроқ физикаси

79-расм. 1958 йилнинг охирига 
келиб Sr
90
нинг юза зичлигининг
ѐғинларда (1 - эгри чизиқ) ва тупроқда 
(2 - эгри чизиқ) кенгликлар бўйлаб 
тақсимланиши.
Расмдан ҳар бир ярим шардаги 
максимумларнинг 
40-50° 
кенгликка 
тўғри 
келганлиги, 
ва 
ушбу 
кенгликлардаги 
иккала 
эгри 
чизиқларнинг максимумлари бир озгина 
градусга силжиганлиги кўринади. Энг 
қизиғи шундаки, шимолий ярим шардаги 
максимумларнинг абсолют қийматлари жанубий ярим шардаги қийматлардан 
бир неча марта (3-4 марта) каттадир. Ер шарининг 82% аҳолиси тўпланган 
шимолий кенгликларнинг 20-60° интервалида Sr
90
нинг ерга тушиши дунѐ 
бўйича ўртача қийматдан 2,2 марта юқори.
Таъкидлаб ўтилганидек, ѐғин-сочинларнинг энг кам миқдори экваторга 
тўғри келади. Ёғинларнинг сонини жуда катта ўзгариб туришини битта 
географик кенгликларнинг ўзидаги иқлимий шароитларга боғлиқлигини 
аниқланган. 1960 йилда чоп этилган маълумотларга кўра (Alexander and et.al, 
1960), иқлимий, метеорологик ва тупроқ шароитларига қараб Sr
90
тупроқда 
қатор районларда 10 ва ундан ортиқ марта фарқ билан тўпланиши мумкин. 
Қатор ишларга мувофиқ, 1958 йилнинг охирига келиб барча ядро 
портлашлардан сўнг атмосферага 92 
мкюри
Sr
90
чиқариб ташланган. 1960 
йилнинг охирига келиб ушбу миқдордан унинг анчагина қисми юзага тушган 
(Fallout 
Programm 
U.S., 
1961). 
Умумий миқдордан атмосферага
инжекторланган 13,5-16,5 
мкюри
Cs
137
дан стратосферада 1960 йилнинг охирига 
келиб ундан бор-йўғи 1,0 
мкюри
қолган. Cs
137
ва Sr
90
ни ерга тушишининг 
нисбати турли ўлчашлар бўйича аниқланганда 1,5-1,8 га тенг бўлган. 

---

286 
Ядро портлашларнинг тўлиқ қуввати, бўлиниш маҳсулоти ва ш.к.ларни
ҳисобга олиб қилинган ҳисоб-китоблар асосида олинган ушбу умумий 
рақамлардан 
ташқари 
ер 
шарининг 
турли 
пунктларида 
айрим 
радиоизотопларнинг ѐғинининг, бошқача айтганда локал ѐғинларнинг,
зичлигини характерлайдиган маълумотлар қизиқиш уйғотади. Бундай 
материаллар охирги бир неча йил давомида кўплаб пайдо бўлган (Welfort, 
Collins, 1960; Курчатов и др, 1959; Brewer, 1960; Шубко, 1959; Benco and et.al., 
1960; Abresen, 1960; Groons and et.al., 1960; Титлянова, Тимофеева, 1959). 
Турли мамлакатларда олиб борилаѐтган тадқиқотларда вақт ичида 
изотопларнинг ерга тушишининг географик тарқалишига, нафақат Sr
90
ва Cs
137
, 
балки Се
141
, Ce
144
, Sr
89
, Ru
103
, Ru
106
, Zr
95
, Y
91
каби алоҳида радиоизотопларнинг 
ерга тушиш суръати ва бошқа масалаларга эътибор қаратилмоқда (Hobashi, 
Schӧnfield, 1960; Сатнгользер, 1960; Havbovic, 1961; Mageru and et.al., 1960; 
Kuroda and et.al., 1961; Gustafson and et.al., 1960; Anderson and et.al., 1960; 
Hvinden, 1960; Feidi and et.al., 1961). Sr
90
ва Cs
137 
нинг хавфи катта бўлганлиги 
(ярим емирилиш даврининг катта эканлиги, бўлиниш реакцияси натижасида 
катта маҳсулот чиқиши) учун алоҳида қизиқишга эга. Са билан К нинг кимѐвий 
жиҳатдан ўхшаш бўлганлиги Sr ва Cs ни тирик организмга тушиш 
имкониятини оширади. Кўплаб тадқиқотлар навбатдаги портлашлар амалга 
оширилганида ерга қанча изотоплар тушиши масалаларига бағишланган. 
 
Изотопларни ўртача суткалик ерга тушиши (ўрта кенгликларда чамаси 10
-
9
кюри/м
2
(Атом радиацияси бўйича БМТ маълумотлари, 1959; 1960; Гедеонов, 
1957) фонида айрим кунлардаги оғишликлар жуда ҳам сезиларли бўлиши 
мумкин. Бу ерда таҳлилнинг сезувчан услуби қўлланилиб, парчаланишнинг 
жами β-актив маҳсулотлари - қисқа вақт яшовчи радиомаҳсулотларнинг 
концентрацияси – портлашдан эндигина ҳосил бўлган маҳсулотларнинг 
парчаланиши натижасида пайдо бўладиган ифлосланиш жараѐни учун анчагина 
сезгир ва кўргазмали бўлган катталикларни баҳолаш ҳисобланади.
Ёғингарчиликларни ѐғиши ва радиоактив изотопларнинг ерга тушиши 
ўртасидаги бевосита боғлиқлик тропосферада ифлосланиш бўлмаган 
ҳолатларда бузилади.
Хулоса қилиб, охирги йилларда Ер шарининг турли пунктларида 
тўпланган алоҳида сунъий радиоактив изотоплар чўкиндисига мисоллар 
келтирамиз (Langham, Anderson, 1959). 80-расмда Англияда узоқ вақт давомида 
- 1954 йилдан 1960 гача Sr
90
ва Sr
89 
ерга тушишининг ўсиб бориши кўрсатилган, 
81-расмда эса фақатгина 1958-1959 
йиллардаги турли пунктларда Sr
90
нинг 
чўкиндисининг қанчалиги берилган.