Тупроқ физикаси

 
52-расм. 
Турли 
хилдаги 
Америка 
минтақаси тупроқларининг намлик (
W
) 
қийматларига 
боғлиқ 
электр 
ўтказувчанлик 
хусусиятининг 
ярим 
логарифмик ўзгаришлари қийматлари.
 
53-расмда 
бу кўринишдлаги эгри 
чизиқлар МДҲнинг айрим ҳудудларида 
тарқалган тупроқ типлари учун келтирилган. 
1-4
эгри чизиқлар юпқа дисперс тупроқ 
типларига, 
5-9
эгри чизиқлар эса дағал 
дисперс тупроқ типларига тегишли ҳисобланади.
 
53-расм. МДҲ тупроқларининг намлик 
қийматига боғлиқ ҳолатдаги солиштирма 
электр қаршилиги қиймати (ρ).
1-4 – юпқа дисперс, 5-9 – дағал дисперс ҳолат
 
Бу кўринишдаги маълумотлар сўнгги 
вақтларда С.И.Долгова, Л.П.Терентьева ва 
уларнинг хамкасблари томонидан олинган 
бўлиб, бу тадқиқотларда умумий кўринишда 32 
та тип тупроқлар кенг намлик диапазони 

---

225 
шароитида (4-40 %) ва ҳарорат диапазонида (–12...+35
0
С) ўрганилган (Долгов 
ва бошқалар, 1964; Долгов, 1948; Терентьева, 1964). 
Муаллиф томонидан 
ρ
(
W
) эгри чизиқ ўзгаришлари эркин сув қатлами 
юзага келтирувчи яхши ўтказувчанликка эга электр занжири ва мўлжал олинган 
сув қатлами хосил қилувчи ѐмон ўтказувчанликка эга занжир тавсифлари 
орқали белгиланади. Навбатдаги тадқиқотларда аниқланишича, тупроқ 
таркибида намлик миқдори камайиши билан боғлиқ ҳолатда 
ρ
қийматининг 
ортиб бориши намлик қиймати сезиларли даражада бўлган шароитларда дағал 
дисперс тупроқларга нисбатан юпқа дисперс тупроқларда кескин ҳолатда акс 
этиши кузатилади, намлик даражаси кам ҳолатларда эса аксинча манзара қайд 
этилади. 
Муз қатламига ўтиш натижасида тупроқ қатламининг музлаши фақат 
эркин сув қатлами бўйича амалга ошади, музлаган тупроқ қатламларида электр 
ўтказувчанлик хусусияти музламаган сув миқдори билан белгиланади. Намлик 
даражасининг камайиши билан ўз навбатида эркин сув улуши музлик 
ажралишида камайиб бориши қайд қилинади, демак бу ҳолат тупроқ 
қаршилиги қиймати камайишини белгилаб беради. 
А.А.Ананян (1961) томонидан келтирилган фикрларга биноан, эгри 
чизиқда 
ρ 
= 
f
(
R
) қиймат ўрни минимал ҳолатда кузатилади, бу намуналарнинг 
пластиклик хусусиятига мос келади, бунда электр токи ўтишини сусайтирувчи 
муз қатламининг мавжуд эмаслиги қайд қилинади (54-расм).