Tuban o‘simliklar

Achitqi zamburug‘i (Saccharomyces cerevisiae): hujayralari va kurtaklanayotgan hujayrasi.

hujayralari yumaloq yoki qovunsimon, vegetativ kurtak-lanish bilan ko‘payadi. Ular-ning gaploid hujayralari xal-tachalar hosil qilsa, unda odatda to‘rttadan ko‘p bo‘lma-gan sporasi bo‘ladi. Bu zam-burug‘lardan (S.cerevisiae) odamlar uchun ahamiyatli hi-soblanadi.
Achitqilarni biologiya fan-larning taraqqiyotidagi hissasi beqiyos darajada katta. Achit-qilar juda ko‘p jarayon va xodisalarni o‘rganish uchun yaxshi model bo‘lib hisoblanadi. Achitqilarda radiobiologiya bo‘yicha birinchi tadqiqotlar olib borilgan,sitologiya va genetikaga oid kashfiyot-lar: stoplazmatik irsiyat, mitoxondriyalarning irsiy jihatdan mustaqqiligi kabi umumiy biologik ahamiyatga molik ishlar bajarilgan, xozir ham davom etmoqda. Achitqilar pivo, vino, yuqori darajadagi gardusli spirtli ichimliklar aroq, viski, brendi, konyak, jin, likyorlar ishlab chiqarishda, non maxsulotlarini tayyorlashda asosiy aha-miyatga ega. Ishlab chiqarishning achitqilardan foydalaniladigan soxalarida yangi texnologiyalarini jariy etilishi bilan yangiladi: selyuloza – qog‘oz sanoatining qoldiqlaridan foydalanish, chorva em-xashagiga qo‘shimcha sifatida qo‘shish, farmatsevtikada dorilarga bioximyaviy pereparatlar olib, lipidlar, organik kislotalar, ferment va kofermentlar kabilar yo‘lga qo‘yildi. Oziq muxitlarida o‘stirilgani alohida hujayralar yoki turli ko‘rinishlardagi kollo-niyalar hosil qiladi. Achitqi o‘sayotgan suyuqlik loyqalanadi, cho‘kma tushadi, satxi gazli pufakchalar bilan to‘lib, u ko‘tariladi, bu oziqning bijg‘ishi oqibatida ro‘y beradi. Achitqi ma’nosi shularni ifodalaydi. Aloxida hujayralarni eni 1 mkm dan 10 mkmgacha odatda 3-7 mkm keladi. Hujayra devori unga muayyan shaklni beradi, eski hujayralarda u birmuncha qalinroq, ko‘p qavatli, ustidan shilliq kapsula bilan o‘ralgan. Hujayrasining shakli ham turli tuman: yumaloq, cho‘ziq yumaloq, nayza va g‘o‘lasimon, limon va noksimon, ko‘p burchakli va o‘roqsimon ko‘rinishlarda bo‘lib, u hujayra qaysi usul bilan ko‘payayotganligiga bog‘liq. Achitqilar-ning koloniyasi bakteriyalarnikidan ko‘p faqlanmaydi, tusi esa oppoq, jigarrang, qo‘ng‘irroq, sarg‘ish-pushtining turli tovlanish-larida, ayrimlarida esa mevaning pigmentini ko‘p hosil qilganligi tufayli qora. Achitqilarning hayotiy davrasida jinsiy jarayon ko‘p ro‘y berganligidan gaploid va diploid holat takrorlanib turadi, uning davomiyligiga ko‘ra gaplo – va diplo davr farqlanadi. Gaploid achitqilar tabiatda ko‘p vaqt bo‘ladilar va gaploid holatda ko‘-payadi. Achitqilarning jinssiz ko‘payishi odatda kurtaklanish bilan ro‘y beradi, u hujayra ustida bo‘rtma yuzaga kelishi bilan bosh-lanadi. Bo‘rtma yumaloqlanib, hujayrada iz qoldirib uziladi. Kurtak doimo bir joyda navbat bilan yoki turli joylarda odatda hujayrani ikki uchida hosil bo‘ladi. Agarda kurtaklar bir biri bilan o‘zaro bog‘langan holda qolib mitselliy ko‘rinishini eslatsa psevdo-mitselliy deyladi. Diploid holatiga o‘tish ikkita hujayrani qo‘shilishi kurtak hosil qilgan hujayra va kurtak yadrolarini qo‘shilishi, qisqa muddatga dikarion hosil qilish bilan amalga oshadi.
Jinsiy jarayonga kelgan endogen askosporalar shakliga ko‘ra farqlanib, 1-30,ko‘pincha 1-4 ta bo‘ladi. Achitqilarda ro‘y beradigan moddalar almashinuvidan ma’lum va mashxuri spirtli bijg‘ishdir. Bu achitqilardagi jarayon yaqol na’moyon bo‘lgan aerop holda shiddatli o‘tadi. Achitqilar oziq sifatidagi uglevodning manbai xolida turli qandlar, oddiy va ko‘p atomli spirtlar, organik kislotalar va ko‘plab birikmalardan foydalanadilar. Ayrimlari parafinlar qatoridagi uglevodorodlarsiklik uglevodorodlar va aromatik tuzilishli murakkab birikmalarni ham uglevod manbai sifatida foydalaniladi. Achitqilar o‘sish davrida turli vitaminlarga ayniqsa V guruhga extiyoj sezadi, shu bilan birga bu vitaminlarni ko‘p miqdorda hosil qiladi. Achitqilar o‘sayotgan oziq muxitidan uni buzilishiga sabab bo‘lsa ham, odam uchun zaharli moddalarni hosil qilmaydi.
YUqorida bayon etganlarimiz asosan qand zamburug‘larga ta’luqli bo‘lib, kishilarning faoliyatida S.cerevisiae eng muxumi hisoblanadi. Achitqilardan sanoatda non, vino, pivo, spirtlar tayyorlashda foydalaniladi.
Vino achitqilar yordamida uzum va sabzavotlarning sharbat-laridan olinadi. Vinolarning turli xillarini olish uni tayyorlash jarayoniga va ishlatilayotgan achitqiga bog‘liq. Spirtni biologik usul bilan olish uchun odamlar oziq ovqatida foydalaniladiganidan tashqari em xashak o‘simliklari, yog‘ochni qayta ishlash vase-lyuloza sanoatining qoldiqlaridan ham foydalaniladi. Spirtli bijg‘ishni glitserin to‘planishi tamoniga surish ham mumkin. Pivo boshoqdoshlarga mansub o‘simliklarning donlaridan olinadi, bijg‘ish nihoyasida 6 % gacha spirtlar, oqsil, organik kislotalar, achchiq va oshlovchi moddalar hamda uglerod 4 oksidi hosil bo‘ladi. Achitqi odam organizmida hosil bo‘ladi, shunga ko‘ra turli kasalliklarni davolashda ham qo‘llaniladi. 500 gramm achitqi 1kg go‘shtni yoki tovuq tuxumidan 33 tasini yoki 4,1 litr sut o‘rnini bosadi. Non maxsulotlarini tayyorlashda spirt olishdagi jarayon ro‘y beradi, hamirda achitqilar ta’sirida sut kislotali bijg‘ishi bilan spirtli bijg‘ish ro‘y berib hosil bo‘lgan uglerod 4 oksidi hamirni oshiradi. Dastlabki jarayonda hosil bo‘lgan sut kislotasi tandirdagi yuqori haroratda parchalanmaganligi tufayli non nordon maza beradi.

Haqiqiy aksomitsetlar kenja bo‘limi-Ascomycotina

Bu bo‘limga xaltachali zamburug‘larning katta qismi mansub. Vegetativ tanasi hujayralarga bo‘lingan. Jinssiz ko‘payishi turli usullar bilan hosil bo‘ladigan konidiyalar yordamida amalga oshadi. Xaltachalari mevatanalarda hosil bo‘ladi.

Evromitsetlar sinfi – euromycetes.

Evrotsiyalar tartibi – eurotiales
Bu sinfning tartiblariga mansub zamburug‘lar morfologiyasiga ko‘ra sodda hisoblanib mevatanalari kleystotitsiy protunikat. Aksosporalarining soni ko‘pincha 8 ta, undan ko‘p yoki kam bo‘lishi mumkin, ular doimo bir hujayrali, rangsiz yoki rangli, ba’zan o‘ziga xos naqshli.
Evrotsiyalar tartibining zamburug‘larini evolyutsiyasidagi spora hosil qilishining yo‘nalishi jinssiz bosqichni takomillashuvi, jinsiyni yo‘qotishga yo‘nalgan. SHunday qilib, tartibning juda ko‘p turlarida xaltachani hosil qilish juda kam ro‘y beradi yoki umuman hosil bo‘lmaydi ya’ni shartli ravishda bular takomillashmagan zambu-rug‘lar. Bu tartibning zamburug‘lari turlari joylar, ayniqsa tuproqda keng tarqalgan.