Túsinigi hám onıń mazmunı

Transcendent ruwxlarǵa insanlar áleminen sırtta, insanlarǵa hesh qanday baylanısı bolmaǵan, qáte hám kemshilik hám nuqsanlardan jıraq qudaylar kiredi. Buǵan mısal sıpatında Islam dinindegi “Allataala” hám Xristianlıqtaǵı “Ata Quday”, YAhudiylikdegi “YAhve”nı keltiriw múmkin.

Immanent ruwxlar degende bolsa tábiyattıń bir bólegi sıpatında sáwlelengen, insanlarǵa uqsap ketetuǵın, biraq tábiyattan tıs jaratıwshılıq, buzǵınshılıq sıyaqlı kúshlerge iye bolǵan qudaylar kiredi. Bunday túrdegi ruwxlar kóbinshe antropomorflıq (insan kórinisinde) yaki zooantropomorflıq (yarımı adam yarımı haywan) zoomorflıq (haywan) formasında súwretlenedi. Buǵan mısal sıpatında Áyyemgi Mısr, Grek, Rim civilizaciyaları, Hindstan, Qıtay, YAponiya dinlerin sanaw múmkin.

Ekinshisi, Quday menen insanlardı baylap túrıwshı kult yaki kultler kompleksi. Joqarıda aytılǵanınday hárbir dinde sıyınıw obekti – Quday bolıwı lazım. Kultlar kúndelik yaki máwsimlik, jeke tártiptegi yaki toparlıq sıyaqlı kórinislerde bolıwı múmkin. Xristianlıqdaǵı sırlı máresimlerde múqáddes ruxdıń ózi qatnasadı dep esaplanadı. Usı taqlette, bar bolǵan bárshe dinlerde kultler járdeminde sıyınıwshılar ózleriniń múqáddes dep bilgen ruwxları menen baylanısadı. Úshinshisi bolsa sıyınıwshılardı ózinde jámleytuǵın diniy shólkemlerdiń bar bolıwı. Diniy shólkemler, bul bir din dawamshılarınıń toparlıq kóriniste óz diniy úrip-ádet, sıyınıw máresimlerin ótkeretuǵın, diniy tálim alatuǵın oraylar esaplanadı. Bul, islamda – meshit, medrese, xristianlarda – shirkew, yahudiylerde – sinagoga h,t,b.
Ilim-pán alǵashqı adamlardıń diniy isenimleri qanday payda bolǵanlıǵın qalay anıqlaydı? degen sorawǵa juwap beretuǵın bolsaq bul orında arxeologiya iliminiń xızmeti júda úlken ekenligin aytıwımız zárúr. Buǵan bir ǵana mısal keltiriwdiń ózi jetkilikli. Arxeologlar bunnan bir neshe mıń jıllar aldın jasaǵan adamlardıń qábirlerin tapqanda hám qazılma baylıqlardı úyrengende. Jerlengen jerlerge marhum menen birge azıq-awqat, miynet quralları, taqınshaqları qoyılǵanın anıqladı. Bul jaǵday adamlarda ruwxqa isenim payda bolǵanlıǵınan guwalıq beredi. YAǵniy ruwx jan denege qaytadı. Sonda oǵan bul dúnyada kerek hámme nárse oǵan jáne zárúr boladı dep oylaǵan. Dintanıw ilimi menen shuǵıllanıwshı alımlar túrli ilim-pán tarawı wákilleri bolıp, dinlerdi ózlerine tán bolǵan ilim baǵdarı tárepinen úyrenip, túrlishe jandasqan. Sonıń ushın bulardıń ortasında ayrım parqlar bolıwı tábiyiy. Mısalı, din tariyxı menen shuǵıllanıwshı alımlar dinlerdiń payda bolıw tariyxına kóre dáwirlik tárepinen jandasıp izertlegen. Basqa bir topar alımlar dinlerdi payda bolǵan hám tarqalǵan regionlarına kóre izertlegen. Dinlerdi klassifikaciyalawda regionallıq jandasıwdıń ózine tán tárepi sonda, regiondaǵı belgili bir dindi ekinshi dinge tásiri hám óz–ara aralasıwı yaki túrli region dinlerin óz-ara uqsas tárepleri yaki parıqlı táreplerin úyrenıwden ibarat.
Dinlerdi tómendegi ózgeshelikleri tiykarında klassikaciyalaw múmkin:

1. 
   Materiklerde tarqalıwına kóre: Afrika, Aziya, Evropa, Amerika hám Avstraliya dinleri tárzinde klassifikaciyalaw. Biraq bul onshelli mas klassifikaciya emes. Sebebi, sonday dinler hám bar, olar bir neshe materiklerge tarqalǵan. Aytayıq, islam hám xristianlıq derlik bárshe materiklerde bar. Ayrım materiklerde azshılıqtı qurawshı basqa dinler wákilleri hám bolıwı menen birge derlik ayrım jergilikli jasawshı xalıq bir dinge sıyınadı. Mısalı, Evropada tiykarınan xristianlıq kóp tarqalǵan, islam dini Amerikaǵa salıstırǵanda Afrikada kóbirek tarqalǵan. Aziya regionında islam, hinduizm, buddizm, konfuciylik, sintoizm dinleri aralas tarqalǵan. Ayrım waqıtları bir regionda payda bolǵan din basqa regionda keń tarqalǵan. Mısalı, xristianlıq Palistinada payda bolǵan bolsa-da, tiykarınan Aziya regionınan sırtta tarqaldı.
   
2. 
   Geografiyalıq jaylasıwına qarap: SHıǵıs dinleri hám Batıs dinleri tárzinde klassifikaciyalaw. Bul dúnyanıń tárepleri bóliniwge sáykes, siyasiy hám mádeniy ózgeshelikti sáwlelendiriwshi keń geografiyalıq klassifikaciya esaplanadı. SHıǵıs dinlerine hinduizm, buddizm, konfuciylik, sintoizm, daocizm hám basqa Uzaq SHıǵıs dinleri kiritiledi. Batıs dinlerine yahudiylik, xristianlıq hám islam dinleri kiritiledi. Haslında islam dinin Batıs yaki SHıǵıs dini dep bolmaydı. Ol geografiyalıq tárepten SHıǵısda júzege kelip, Batıs mámleketlerinde keń tarqalǵan. YAhudiylik hám xristianlıq hám haslında shıǵıs dinleri bolıp, Jaqın SHıǵısda payda bolǵan hám batıs mámleketlerinde keń jayılǵan.
   
3. 
   Áyyemgi dinler siyasiy jaylasiwina kóre: Messopatamiya dinleri, Siriya regioni dinleri, Kishi Aziya yaki Pars dinleri tárzinde klassifikaciyalanadı.
   
4. 
   Dinlerdiń mámleketler territoriyalarına kóre: Palistina dinleri, Arabistan yarım atawı dinleri, Meksika dinleri, hind dinleri, Qitay dinleri, YApon dinleri tárzinde klassifikaciyalanadı. Uzaq SHıǵıs dinleri sıyaqlı ayrım region dinlerin diniy mánisine kóre anıq belgilew imkani bolmaǵan kóp jaǵdaylarda geografiyalıq klassifikaciya qolay ilmiy klassifikaciya esaplanadı. Mısalı, yahudiylik, xristianlıq hám islam dinlerin jeke qudaylıq yaki monoteizm tiykarında ulıwmalastırılsa, Uzaq SHıǵıs dinlerin jalǵız diniy túsinik tiykarında ulıwmalastırıp bolmaydı. Bunday jaǵdayda mashqalanıń sheshimi sıpatında geografiyalıq klassifikaciyaǵa múrájat qılıw múmkin.
   

Dinlerge sıyınıwshılardıń sanı, kólemi, óziniń belgili millet yaki xalıqqa tánligi yamasa millet tańlamaslıǵına kóre túrli toparlarǵa bólinedi. Bul toparlar sanı jaǵınan qansha bolıwınan yaki teoriyalıq jaǵınan qánshelli jetik bolıwınan biyǵarez, olardı absolyutlestirip bolmaydı. Sebebi hár qanday klassifikaciya qanday da bir tárepine itibar berip, basqa qırların qamrap alalmaydı. Házirgi kúnde din tipologiyasında dinlerdiń tómendegi klassifikaciyası bar:

• 
  Tarixıy-geografiyalıq tárepine kóre;
  
• 
  Etnik tárepine kóre;
  
• 
  Sıyınıwshı insanlardıń sanına kóre;
  
• 
  Házirgi dáwirde bar bolıwı tárepinen (tiri hám óli diniy sistemalar) hám t.b.
  

Házirgi dintanıw iliminde dinniń tariyxıy formaların úsh toparǵa bóliw qabıl etilgen.²

1. 
   Urıw-qáwimlik dinler – totemistlik, animistlik kóz-qaraslarǵa tiykarlanǵan, óz urıwınan shıqqan sıyqırshı, shaman yaki qáwim baslıqlarına sıyınıwshi dinler. Olar millet dinleri hám jáhán dinleri ishine sińip aralasıp ketken bolıp, hazirde Avstraliya, Qubla Amerika hám Afrikadaǵı ayrım qáwimlerde saqlanıp qalǵan.
   
2. 
   Milliy–mámleketlik dinler – belgili milletge tán bolıp, basqa millet wákilleri ózine qabıl qılmaytuǵın dinler. Olarǵa yahudiylik (evrey milletine tán), hinduizm (hindlerge tán), konfuciyshilıq (qıtay milletine tán), sintoizm (yaponlarǵa tán) kiredi.
   
3. 
   Jáhán dinleri – dúnyada eń kóp tarqalǵan, adamlardıń milleti hám rasasınan biyǵarez oǵan sıyınıwları múmkin bolǵan dinler. Olar qatarına ádette buddizm, xristianlıq hám islam dinlerin kirgizedi.
   

Bunnan basqa dinler táliymatına bola monoteistlik(bir qudaylıq) hám politeistlik (kóp qudaylıq) dinlerine bólinedi.³
Din quramalı jámiyetlik shólkemdi ańlatadı. Onıń strukturasında tómendegi elementlerdi bólip kórsetiwge boladı. Rawajlanǵan dinlerde onıń tómendegishe elementleri bar.⁴ Bular diniy sana, diniy sıyınıwlar (kult) hám diniy shólkemler bolıp tabıladı. Bul dinniń elementleri dinniń dáslepki formalarında ele tolıǵı menen rawajlanbaǵan. Diniy sana – diniy kóz-qaraslar, ideyalar, sezimler hám keypiyatlardı súwretleytuǵın kóz-qaraslar sisteması esaplanıp, házirgi rawajlanǵan dinlerde diniy sana eki dárejede ideologiya hám sociallıq psixologiya sıpatında qáliplesedi. Diniy psixologiya – adamlardıń diniy sezimleri, ádetleri, dástúrleri hám keypiyatları kompleksi. Diniy ideologiya bolsa diniy shólkemler arqalı bilimlerge iye diniy shaxslar en jaydıratuǵın túrli diniy ideyalardıń turaqlı sisteması esaplanadı. Diniy psixologiya rawajlanǵan sayın diniy kóz-qaraslarda quramalasıp baradı. Diniy kóz-qaraslardan diniy ideyalar qáliplesken, nátiyjede áyyemgi diniy isenim formaları – sıyqırshılıq, animizm, fetishizm, shamanizm hám basqalar kelip shıqqan. Diniy ideologiya diniy psixologiyadan parq qıladı. Ol túsinik hám kóz-qaraslardıń tártipli sisteması esaplanadı. Diniy ideologiya insaniyat rawajlanıwınıń joqarı basqıshlarında júzege keledi. Onı ruwxaniyler, din xızmetkerleri, dindi úyreniwshi filosoflar islep shıǵadı hám taratadı. Diniy ideologiya ayrım dereklerde teologiya dep aytıladı. Teologiyanıń tiykarın ádette diniy ideologiyanıń turaqlı hám belgili sistemalı kórinisi bolǵan múqáddes kitaplar (Tawrat, Zabur, Injil, Quran) quraydı.
Diniy ideologiya tómendegi quram bóleklerge bólinedi.

1. 
   Dogmatikalıq (grek. docmatos. pikir, táliymat degen mánilerdi ańlatadı) diniy táliymatdıń turaqlı, kem ózgeriwsheń qaǵıydalar sisteması;
   
2. 
   Apologetikalıq (grek. apologeotay. qorǵayman degen mánisti ańlatadı) ilahiyat tarawı hám diniy táliymatdı insaniyat oy pikirleri hámde tájribesine tiykarlanıp qorǵaw;
   
3. 
   Mistika hám moraldıń óz-ara baylanıslılıǵı (din moral qaǵıdalarına ilahiy mazmun beredi);
   
4. 
   Ámeliy mistika – shirkew hám meshitlerdiń iskerligi hám qudayǵa sıyınıw tártiplerin islep shıǵıw.
   

Insaniyat jámiyetinde dinniń atqaratuǵın wazıypaları sıpatında tómendegilerdi keltirip ótiwimizge boladı.