Tárbiyası awır balalar menen islewdiń social -pedagogikalıq texnologiyaları

Tárbiyası awır balalar menen islewdiń social -pedagogikalıq texnologiyaları

1. Xulqi salmaqli balalar minez-qulıqtı tuwırlawdıń psixologiyalıq máseleleri.

Xulqi salmaqli balalar … hámmege ma‟lum bo„lgan hám ókiniw menen aytamız, qashannan berli

konikib ketilgan bul termin artında neler turadı? Militsiya jumısshısı ushın - ol

qolida rogatka uslaǵan gúdibuzar, bala o„qituvchi ushın - sinfdoshlariga jaman

ta‟sir ko„rsatuvchi “rásmiy bolmaǵan, balalar bog„chasi tárbiyashisi ushın bolsa -

harxashali ınjıq, hawayı tinib-tınıshimas bala. Áke analardıńlar ushın -ne? Hár qaysısı

ushın ol o„zgacha ma‟no kásip etedi. Áke analardıńlar túsiniwindegi qıyın balanıń

múmkin bo„lgan barlıq variantlardı aytıp o„tish paydasız, sebebi hár qanday

bala da tábiyaatan “qıyın” bo„lishi múmkin. Ádetde hámme balalar da tug„ilgan

waqıt laridayoq áke analardıńlarına ma‟lum bir qıyınshılıqlar keltirediler. Biraq

ba‟zilar ushın mashqala bo„lgan zat, basqalarǵa hesh qanday qıyınshılıq

keltirmeydi hám ol ko„pgina sebeplerge bog„liq. Balaǵa salıstırǵanda áke analardıńlardıń

tutqan yo„li, shańaraqtaǵı kadriyatlar sisteması, shańaraq a‟zolari o„rtasidagi o„zaro

munasábetlerdiń bar yamasa yo„qligi, sonıń menen birge basqa ko„pgina zatlar balanı

tárbiyalaw processinde anıq túrde payda bo„ladigan qıyınshılıqlardı

saplastırıw mamanlıǵın belgilep beredi.

Hámme kisiler de birdeyde bo„lmaydi, sonıń menen birge, shańaraqlar da túrlishe bolıp tabıladı.

Shubhasız balalar da bir- birine o„xshamaydi. Bul tábiy hal. Lekin ko„pincha

úlkenler bunı esten shıǵarıp qo„yadilar, o„zlaricha qanday da ulıwma usınıslardan

járdem ko„rishga beyim bo„ladilar hám bunda : “bala… orınlawı kerek”, “balaǵa

múmkin emes” sıyaqlı so„zlarni isletediler. Bul bolsa qáte. Bala aldın basdanoq

hesh nárseni orınlawǵa májbúr emes, oǵan hesh nárse kerek da emes. Kerisinshe,

úlkenler onıń me‟yorida rawajlanıwı ushın sharayat jaratıwları, onı kisiler

arasında jasawǵa o„rgatishlari, olardıń xis-tuyg„ularini, qálew-tileklerin hám

jumısların túsiniwleri kerek. Waqıt o„tishi menen, waqtı kelip onıń o„zi

neler etiwi kerekligini, kimga neler etiwge májbúrligin, kimning aldında

qarızdarlıǵın jáne bul qarızlardı basqa adamlarǵa o„z áke analardıńlarǵa, dustlariga hám

aqırında, o„z balalarına salıstırǵanda mexr - muxabbat, mexribonligi menen úziwdi 6

Bunıń ushın bolsa balanı qanday bo„lsa sondayligicha qabıl qılıw onı

túsiniwge háreket qılıw jáne onıń o„ziga tán qásiyetlerin esapqa alıp, ol menen

bo„ladigan o„zaro munasábetlerdiń qo„shimcha qıyınshılıqlar keltirip

shıǵarmaytuǵın, bálki, kerisinshe shańaraqta eń kadriyatli esaplanǵan o„zaro xurmat,

jıllılıq hám ximoyalanganligini xis etiwge járdem beretuǵın usılın tabıw kerek.

Balaǵa tug„ilishidan aldın hám ómiriniń birinshi háptelerinde bo„ladigan

munasábet ko„p jixatdan ol menen kelesinde etiletuǵın munasábetler xarakterin

belgilep beredi.

Gáp kishkentay bala haqqında barǵanda “ qıyın” termini qo„llanilmaydi. Hár

túrde áke analardıńlardıń “qıyın” bópe, haqqındaǵı shaǵımların esitiwge to„g„ri

kelmeydi, eger bul basqıshda qıyınshılıqlar ko„p bo„lsa da.

To„g„ri, bul qıyınshılıqlar tashki, psixologiyalıq xarakterde bo„ladi hám ko„pchilik

ata-analar tárepinen anıq júz beretuǵın, biraq waqıt inchalik xodisa retinde

idroq etiledi. Biraq birinshi qıyınshılıqlar urniga basqaları payda bo„ladi. Olar

ba‟an chakoloklik dáwirinde, ayırım qallarda odan da aldın -balanıń tug„ilishini

kútiw waqıtlarda yashirilgan bo„ladi.

Xali bala gudaklik waqtında anası oǵan qanday munasábette bo„lish

to„g„risida onsha kaygurmaydi, ol áne sol kishkene bawırgo„shasini kútim

etiwge tiyisli hámme jumıslarǵa ulgursa hám uyqlap alsa jetkilikli. Kishkentaydıń qorni

túk, taglari qurǵaqlay, yig„lamayapti, sonday eken hámmesi jayında.

Sol zat anıqlanǵanki úyde biymálellik xukm jıljıtıp, jánjel hám dawlar

bo„lmasa, bala ushın da jaqsı, ol kattik o„xlaydi, ishtaxasi da jaqsı bo„ladi.

Bul menen anası ushın xuzo„r - xalovat baxsh etedi. Nátiyjede sonday “sheńber”,

“shınjır” payda bo„ladi: anası ushın jaqsı bo„lsa balaǵa jaqsı balaǵa jaqsı

bo„lsa - onasiga da jaqsı.

Eger onaga jaman bo„lsa, onıń emotsional jaǵdayı balaǵa da ta‟sir etedi.

Xatto ana júreginiń urısı, onıń alaǵadalıǵı, uwayımlı yamasa bir ırǵaqında

urısı kishkentaydıń keyipin belgilep beredi.

Sonday etip, onada da, balada da bo„ladigan qıyınshılıqlar aldın

basıdanok ulıwma bolıp tabıladı. Úlkenler bolsa bunı mudamı da ańlap jetpeydiler. Tek 7

ayırımlarǵana balanıń keshinmalarini ob‟ektiv bahalawǵa bo„ladilar. Eger

ba‟zilar bala qandayda bir zattan tınıshsızlanıw chekanida yig„ilashi harxasha etiwin

túsinselar, basqalar hesh qashan bul haqqında o„ylab da ko„rmaydilar. Olar

balanıń ınjıqlıǵın yamasa e‟tiborga almaydılar, yamasa onı hár qanday usıl menen

chalgitishga urınadılar. Óytkenin o„ylab ko„rish, túsiniw ushın olardıń

waqıtı da, tájiriybesi de jetpeydi. Nátiyjede ko„tilmagan jaǵday vujduga keledi:

bala mudami “onaning psixologiyalıq jaǵdayına iykemlesedi”, anası bolsa hár mudam da

balanıń jaǵdayın tushunmaydi. Ol balası xis qılıp atırǵan qıyınshılıqlardı uqib

túsinip ololmaydi. Ol tek kishkentaydıń o„ziga qo„shimcha qıyınshılıqlar

tug„dirayotganini túsinedi tek. Sonnan keyin bala haqqında qıyın, oǵan xalakit

beretuǵın, uwayım uyg„otuvchi, minnetleme jukleytuǵın, xovotirliklar keltiretuǵın

dáslepki, turaqlı oyda sawlelendiriw payda bo„ladi.

Sol tarika “qıyın” balalar payda bo„ladi. Ol úlkenlerdiń vujudga kelgen

jaǵdayǵa jetkiliklishe baha bermegen, udan basqa hesh kim balada payda bo„lgan

kemshiliklerdi to„zata almasligini, hesh bir gey birew onıń balasın “álpayım” etip

qo„ymasligini anglagan waqıtta emotsional baylanıstıń bo„zilishi sebepli payda

bo„ladi.

Ne ushın úlkenler bala menen bo„ladigan munasábetlerinde hár qanday

qıyınshılıqa dus kelgenlerinde baladan achiklanadilar hám odan shaǵım

etedilaru o„zlarining múmkinshiliklerin izlep ko„rmaydilar? Olar aǵayın -

urug„lardan, tanıwlardan, pedagoglardan, qáte psixolog hám psixoterapevtlardan

máslahát suraydilar. Olardan : onı, bunı qılıw, ma‟lum waqıt den keyin bolsa manna

bunı qılıw kerek, sonda shaǵımlarına urın kolmaydi, hámmesi o„z urniga

túsip ketedi, qobulidagi anıq bir usınıs, yo„l - yo„riqlar kutadilar. Vaxolanki

bunday máslahátlar ko„p zat bermeydi. Tek ata-analardıń o„zlari vujudga

kelgen jaǵdaynı analiz etiwleri, atap aytqanda sol shańaraqta, naǵız ózi balaǵa salıstırǵanda

qanday yo„l tutıw zıyanlıǵı hám múmkinligin belgilewleri múmkin. Múmkin

bo„lgan ko„pgina variantlar arasından to„g„risini tańlawda áke-oalarga

psixologdıń da, tájiriybeli pedagogdıń da máslahátları járdem beriwi

múmkin. 8

Jámiettiiń etikalıq normalari hám talaplarına uyqas kelmaytuǵın etikanı

ilimiy pedagogikalıq ádebiyatda ulıwma tárbiya asotsial etika termini menen belgilew

qabıl kilingan. Balalardıń normadan shetke shıqqan xatti - háreketlerinen

(olardıń xarakterstikasi bas mıy patologiyasi menen bog„langan) ayrıqsha o„laroq

asotsial etika social jixatdan determinizmlashgan, unamsız mikromuxitning

ta‟siri, shańaraqtaǵı nonarmal o„zaro munasábetler, shańaraq hám mektep tárbiyası daǵı

kemshilikler, qáteler nátiyjesinde júzege keledi.

Psixologiya páni sonı ko„rsatadiki, asotsial etika faktlarning mazmun-

mánisi quramı da, o„ziga tán sapası da tuyme mexanizmler menen

belgilenmaydi. “Qıyın” yoyinki “tárbiyası og„ir” balalar bolsa pedogogik jixatdan

qqarovsiz qaldırilgan balalar bolıp tabıladı. Olar shaxstıń etikalıq jixatdan o„zgarishi -

pedogogik qáteler áqibeti bolıp tabıladı.

Shaxsın ko„zatish talap etiletuǵın keń sheńber degi balalar “ Qıyın” bala

termini menen belgilenedi. Úlkenlerdiń talapları máslahátlarına karshilik

ko„rsatadigan, olardıń so„zga kirmaydigan, ınjıq, o„jar balalar sol taypa daǵı

balalar qatarına kiritiledi. Olardıń tárbiyası daǵı bunday og„ishlarning sebebin

anıqlaw, balaǵa salıstırǵanda talap etiwshilik ko„rsatish menen bir waqıt de onıń

mútajlikleri, qizikishlariga e‟tibor beriw jáne onı iskerliginiń kollektiv shakillariga

qosıw - balanıń fe‟l-atvorida payda bo„ladigan ınjıqlıq, o„jarlik, itotsizlikning

aldın alıw hám olardı saplastırıwdıń tiykarǵı yo„li bolıp tabıladı.

Balalardıń ma‟lum bir bólegi sho„xligi, ıntızamsızligi, qo„rsligi menen ajralıp

turadı. Bunday o„quvchilarga individual jaqınlaw hám olardıń ıntızamsızlik

sebeplerin anıqlaw kerek. Bunday balalar menen alıp barılatuǵın jumıslar olardıń

aktivigini maksadga muvofik tashkil etiw, salawatı, malum dárejede

ǵárezsizlikke bo„lgan huqıqların húrmet qılıwdı názerde tutadı.

Turpayında miynet qılıw qálewi hám ádetiniń yo„qligi- jalqawlıq menen

xarakterlenetuǵın balalar ayrıqsha gruppanı tashkil etediler. Tárbiyashi bunday

balanıń miynet etiwge bo„lgan umtılıwnini paykab alıwı hám qıylı yo„llar menen

rag„batlantirishi ol jaǵdayda miynet qılıw zárúriyatın, uyg„otish túrme-túr iskerlikten

kuvonch payda etiwge o„rgatishi kerek. 9

Yolg„onchilik balanıń xarakterli sapalarında bo„lgan balalar da ayrıqsha

ajıratıp ko„rsatiladi. Bala daǵı bunday kemshilikke karshi ko„rashda haqikatning

qıyalı hám sanalı túrde bo„zulishini parq kilmok kerek. Balalar

yolgonchiligining haqikiy sebebin anıqlaw, jámáátte xakkonilik, o„zaro isenim,

bir - birin húrmet qılıw hám talap etiwshilik sharayatın jaratıw ushın tárbiyashi

qıyqımlıq menen islewi, yolog„onning hunukligini, onıń qo„rqoqlik hám eki

yuzlamachilik menen o„zaro bog„liqligini balanıń ızzep nafsiga tegmay

xoshmomilalik menen ko„rsatib beriw kerek.

Ayırım balalarda áyne waqıtta bo„lgan arnawlı bir bir mútajliktiń o„zoq waqıt

dawamında kondirilmasligi sebepli olarda turpayınıń affektiv formaları

rawajlanadı. Menmenlik, tajavo„zkorlik, utaketgan tezpeyillik, kungli náziklik olar

ushın xarakterli ózgeshelik bolıp tabıladı. Bular nátiyjesinde balalardıń qızıǵıwshılıqlar dárejesi

menen onıń jámáát degi o„rni o„rtasida o„ziga tán qarama-qarsılıqlar kelip shıǵadı. Ishki

qarama-qarsılıqlardı xal etiw hám balalarda qulıq - atvorning affektiv shakillari

rawajlanıwııń aldın alıw ushın pedagogdıń o„z waqıt ida aralashuvi talap

etiledi.

Qıyın balalar menen alıp barılatuǵın jumıslar ádeplilik, individual jantasıwdı

talap etedi. Bul jantasıw birinshiden balaǵa e‟tibor menen, xayrixona

munasábetti, ekinshiden onıń unamlı pazıyletlerine tayanishni hám úshinshiden

onıń etikalıq kúshleri, potensional múmkinshiliklerine ıseniwdi názerde tutadı.

Házirgi waqıtta balalar tárepinen yo„l qo„yiladigan nızam buzıwshılıqlardıń

aldın alıwda mekteptiń roli júdá asdı. Eń jańa pedagogikalıq texnologiyalar

menen kurollangan o„qituvchi tárbiyalıq processtiń bas shólkemlestiriwshisi,

o„quvchiga, o„quvchilar jamosiga, shańaraqqa ko„rsatiladigan pedagogikalıq ta‟sirlarning

muwapıqlashtiruvchisi retinde kórinetuǵın bo„lmoqda.

Balog„atga jetpegen balalardıń qarawsızligi hám nızam -buzarliklarining aldın

alıwdı mektep tárepinen ámelge asırılıp atırǵan pútin sistemanıń bir bólegi dep

qaraw kerek. Anna sol process sheńberinde pedagoglardıń sai- háreketleri

tómendegilerge qaratılıwı kerek: 10

- o„quvchi shaxsın quram taptırıwǵa unamsız ta‟sir etiwshi tashki faktorlar

ta‟sirining aldın alıwǵa, bala huqıqlarınıń bo„zilishga hám bunıń áqibeti

retinde o„quvchi tárbiyasınıń qıyınlashuviga alıp keliwshi sebep hám sharayatlardı

yo„qotishga;

-pútkil tárbiya procesin to„zatishga onıń normallashuvi eki dárejede ro„y

beredi; a) balanıń rawajlanıwındaǵı unamsız táreplerdi to„xtatish hám barlıq unamsız

ta‟sirlarni jeńip o„tish (to„zatish hám qayta tárbiyalaw wazıypaları ); b) talay joqarı

dáreje etikalıq, social turaqlı hám garmonik rawajlanǵan shaxstı quram

taptırıw. Onıń tiykarında haqikat, to„g„rilik, jaqsılıq go„zallik, ma‟suliyat, ań

hám xatti - háreket birligi jatadı.

Bunday jantasıw o„qituvchilar tárepinen yo„l kuyiladigan tipik qáteler

sistemasın biliw hám olardı puqta o„rganishni názerde tutadı. Balalar menen islew degi

uzaq jıllıq tájiriybe, mektepler jumıs iskerligin analiz qılıw, faktorlardıń tadkikotlari

o„quv-tárbiyalıq islerdiń tárbiyalıq nátiyjesin pasaytiruvchi bir gruppa

faktorlar mabablarini qaray shıǵıw maksadga muvofikligiga ishontiradi.

Tárbiyalıq jumıslar natiyjeliligine unamsız ta‟sir etiwshi, bir-birleri menen o„zaro

bekkem bog„langan shólkemlestirilgen, tárbiyalıq faktor hám ortalıq faktorı sonday

faktorlar bolıp tabıladı. Hár bir gruppanı tolıq qaray shıǵıw múmkin emes, sol sebepli

tek pedagogikalıq xarakterge iye bo„lgan, ya‟ni pedagogǵa -tárbiyalıq processtiń

shólkemlestiriwshisine taalukli qátelerdi analiz qılıw menengine sheklenemiz.

O„qituvchi yo„l qo„yaadigan birinshi qáte-o„quvchilarning jas hám individual

qásiyetlerin bilmew yamasa e‟tiborga almaslik bolıp tabıladı. Bala o„zining individuallıǵı

menen basqalarǵa o„xshamaydi, ol ayrıqsha. Onıń o„ziga tán induividual

qásiyetlerin bilmay turıp o„quv-tárbiya jumısların maksadga muvofik tashkil

etiw hám o„quvchilarga puqta bilim beriw múmkin emes. Ko„pchilik o„qituvchilar

o„quvchining harkaterli qásiyetlerin anıqlawda muayan qıyınshılıqlarǵa dus

kelediler. Ayırım o„qituvchilar o„quvchidagi shetke shıǵıw qalların

ko„rmaydilar. Negizinde bul shetke shıǵıw balanıń turpayı daǵı

qolaysızlıqlardıń tiykarǵı deregi bo„lishi múmkin. Bul bolsa o„qituvchining puqta

o„ylagan pedagogikalıq qarar qabıllawına múmkinshilik bermeydi.