Tiristorli o‘zgartirgichlar Yuqori quvvatli o‘zgartirish qurilmalarida yuqori voltli kuchlanishni o‘zgartirish uchun ikki barqaror holatga ega bo‘lgan tiristorlar qo‘llaniladi.
Tiristorlar bir necha kilovoltlargacha kuchlanishlarga va bir necha amper toklarga mo‘ljallanib ishlab chiqariladi. Shuning uchun tiristorli o‘zgartirgichlar yuqori foydali ish koeffitsiyentli katta quvvatni ta’minlaydi.
Kommutatsiya maxsus qurilmalar orqali amalga oshiriladigan va yuklamasi boshqa o‘zgaruvchan tok energiyasi manbalariga ega bo‘lmagan tiristorli o‘zgartirgichlar avtonom o‘zgartirgichlar deyiladi. Avtonom invertorning kommutatsiya chastotasi tiristorlarning boshqarish tizimi ish chastotasi orqali aniqlanadi. Ular tok va kuchlanish invertorlariga bo‘linadi. Tok invertorlarida tokni o‘zgartirish amalga oshiriladi, kuchlanish shakli yuklamaga bog‘liq. Manbadan iste’mol qilinadigan tokning doimiyligini ushlab turish uchun ular o‘zgarmas kuchlanish manbayiga katta induktivlikli L drossel orqali ulanadi.
Kuchlanish invertorlari o‘zgarmas kuchlanish manbayiga to‘g‘ridan to‘g‘ri ulanadi. Bunda invertor chiqishida manbaga parallel ravishda S kondensator ulanadi. Tiristorli invertorlarda tok kommutatsiyasini reaktiv elementlar-kondensatorlar va drossellar bajaradi.
Invertorlarda tiristorlar kalit rejimida ishlaydi. Ularning ulanishi boshqarish qurilmasi orqali amalga oshiriladi. Boshqarish qurilmalari
sifatida impuls generatorlari — avtogenerator, multivibrator va bloking-generatorlar ishlatiladi. Boshqaruvchi impulslar tiristorlar boshqarish elektrodlariga qarama-qarshi fazada beriladi. Tiristorning ochilishi uchun anod tokini eng kichik ushlab turuvchi tok qiymatigacha kamaytirish kerak. Anod va katod oralig‘iga esa tiristor boshqarilishining qayta tiklanishi uchun yetarli bo‘lgan vaqtgacha manfiy teskari kuchlanish qo‘yiladi. Bu invertorda kommutatsiyalovchi kondensator qo‘llanilishi orqali amalga oshiriladi. Bunda kondensator tiristor anodiga katodiga nisbatan manfiy kuchlanish berilishini ta’minlaydi.
Yuklamada Sk kommutatsiyalovchi kondensator ulanishiga qarab tiristorli invertor sxemalari paralell-ketma-ket va ketmaket-paralell sxemalarga bo‘linadi. 10.34-rasmda tasvirlangan ikki taktli parallel invertor VS1 va VS2 tiristorlardan, (BS) boshqarish sxemasidan, Sk kommutatsiyalovchi kondensatordan VD1 va VD2 diodlardan va L drosseldan iborat. Transformatorning birlamchi chulg‘ami 0 o‘rta nuqtaga va VD1, VD2 diodlar ulanadigan ikki 1 va 2 nuqtalarga ega
Birinchi yarim davrda boshqaruvchi impuls ta’sirida VD1 tiristor ochiq va VD2 tiristor yopiq bo‘ladi. Bunda tok ta’minot manbayidan transformatorning yuqori yarim chulg‘ami VD1 tiristor va L drossel orqali oqib o‘tadi. Bu tok pastki yelkada yuqori yelkadagi EYKga teng bo‘lgan, lekin qarama-qarshi fazadagi EYKni induksiyalaydi, ya’ni minus chulg‘amning o‘rta nuqtasida, plus esa bu chulg‘amning pastki oxirgi nuqtasida bo‘ladi. Shuning uchun Sk kondensatorga ketma-ket ulangan kuchlanishlar qo‘yiladi: ta’minot manbayidan U0 va transformatorning birlamchi pastki chulg‘amidan taxminan U0 ga teng bo‘lgan kuchlanish. Natijada Sk kondensator ikkilangan ta’minot manbayi kuchlanishigacha, ya’ni Us=2U0 gacha zaryadlanadi. Bunday kuchlanish VD2 tiristor anodida ham bo‘ladi.
Ikkinchi yarim davr vaqtida boshqaruvchi impuls VS2 tiristorni ochadi. VS1 tiristor tok o‘tkazishni davom ettiradi. Lekin ochilgan VS2 tiristor orqali Sk kommutatsiyalovchi kondensator VD1 tiristorga parallel ulanadi. Sk kondensatordan VS1 tiristorga 2U0 ga teng bo‘lgan teskari kuchlanish qo‘yiladi va Sk kondensatorning razryadlanilish toki orqali VS1 tiristor yopiladi. Ochilgan VS2 tiristor orqali Sk kondensatorning ick qayta zaryadlanish toki va transformatorning birlamchi W1 chulg‘ami toklarining yig‘indisidan iborat bo‘lgan it tok oqib o‘tadi. Sk kondensator teskari qutbli 2U0 kuchlanishgacha zaryadlanadi. U0 o‘zgartirilgan kuchlanish W1 birlamchi chulg‘amga
qo‘yiladi va bu chulg‘amdagi tok avvalgi ochuvchi impuls vaqtidagi W1' chulg‘amdagi tokka qarama-qarshi yo‘nalishga ega bo‘ladi. Bunda W2 ikkilamchi chulg‘amda kuchlanishning ikkinchi (manfiy) yarim to‘lqini shakllanadi.
VS1 tiristorga navbatdagi ochuvchi impuls berilganda sxema dastlabki holatiga qaytadi va yuqoridagi jarayon takrorlanadi.
tok CHT chiqish to‘g‘rilagichi orqali to‘g‘rilanadi va F filtr orqali yuklamaga uzatiladi.
Shunday qilib, o‘zgartirgich chiqishida talab qilingan nominaldagi o‘zgarmas kuchlanish shakllanadi.
L1 drossel ta’minot manbayi tokini har ikkala tiristorlar ochiq bo‘ladigan qisqa vaqt oralig‘ida ta’minot manbayi tokini cheklab turadi.
Kommutatsiya momentida, tiristorlardan biri ochiq, ikkinchisi esa induktivlikning razryadlanish toki o‘tkazayotgan vaqtda yuklama induktivligida va reaktiv kommutatsion elementlarda yig‘ilgan reaktiv quvvatni VD1 va VD2 diodlar U0 ta’minot manbayi tomoniga o‘tkazib yuborish uchun xizmat qiladi.
Ikki taktli ko‘priksimon o‘zgartirgich sxemasi 10.35-rasmda keltirilgan. Birinchi yarim davrda boshqaruvchi kuchlanish musbat impulslari bir vaqtning o‘zida VS1 va VS2 tiristorlarga beriladi. Tiristorlar ochiladi va ular orqali T1 transformatorning birlamchi chulg‘amiga tok oqib o‘tadi. Bu vaqtda S1 kondensator ta’minot manbayining U0 kuchlanishigacha zaryadlanadi.
Foydalanilgan adabiyotlar: [1]. R.S.Mardonovning Elektroradio ashyolar va tibbiyot texnikasini ta’mirlash manbalari nomli Kasb-hunar kollejlari uchun o‘quv qo‘llanmasining 10-Bob. Past chastotali transformatorlar va drossellar bo’limining 9-mavzusi: Bir taktli to‘g‘rilash sxemalari (207-208-betlardan foydalanildi).
