Transport vositalarining elektr jixozlari va elektron tizimlari

 
 
 

---

65 
3.1 - rasm. Batareyadan o‟t oldirish tizimining sxemasi:
 
1 - akkumulatorlar batareyasi; 2 - o‟t oldirish kaliti; 3 - o‟t oldirish g‟altagi; 4 - 
uzgich-taqsimlagich; 5 - kondensator; 6 - o‟t oldirish svechalari.
 
O‟t oldirishg‟altak birlamchi chulg‟amidan past kuchlanishli tok o‟tishi 
natijasida uning o‟ramlari atrofida magnit oqimi hosil bo‟ladi. Keyin uzgich 
mushtchasi kontaktlarni ajratadi va o‟ramlar atrofidagi magnit oqimi yo‟qoladi. 
Bunda induktsion g‟altak chulg‟ami o‟ramlarini magnit oqimi kesib o‟tadi, birlamchi 
chulg‟amda o‟zinduktsiya e.yu.k., ikkilamchi chulg‟amda o‟zaro induktsiya e.yu.k., 
g‟altak o‟zagida esa uyurma tok hosil qiluvchi e.yu.k. induktsiyalanadi.
 
Dvigatelь o‟rta va katta tezliklarda ishlayotganda batareyadan o‟t oldirish 
asboblari past kuchlanishli tokni generatordan oladi, unda past kuchlanishli tok 
zanjiri quyidagicha bo‟ladi: generatorning musbat cho‟tkasi-generator qismasi Ya - 
rele-rostlagich qismasi B -o‟t oldirish o‟chirgichi sim variator va induktsion 
g‟altakning birlamchi chulg‟ami sim uzgichning tutashgan kontaktlari massa - 
generatorning manfiy cho‟tkasi.
 
Kontaktlar tutashgan paytda induktsion g‟altakning ikkilamchi chulg‟amidagi 
yuqori kuchlanishli tok zarur kattalikka ko‟paymaydi, chunki bunga o‟zinduktsiya 
e.yu.k. to‟sqinlik qiladi. Lents qonuniga ko‟ra o‟zinduktsiya e.yu.k. akkumulyator 
batareyasi e.yu.k.ga qarama - qarshi yo‟nalgan. Natijada induktsion g‟altakning 
birlamchi chulg‟amida tokning oshishi sekinlashadi, magnit maydoni uning 
o‟ramlari atrofida sekin ortib boradi va shuning uchun ikkilamchi chulg‟amda 
istalgan miqdorda kuchlanish hosil qilish mumkin emas. Aksincha, yo‟qolib 
boruvchi magnit oqimi ta‟sirida birlamchi chulg‟am zanjiri uzilganda magnit 
oqimiga qarama - qarshi yo‟nalgan o‟zinduktsiya e.yu.k. hosil bo‟ladi. O‟zinduktsiya 
e.yu.k. ta‟sirida yangi tok, ya‟ni akkumulyator batareyasi yoki generatordan keluvchi 
tok bilan yo‟nalishi bir xil bo‟lgan uzuvchi tok hosil bo‟ladi. Ko‟paygan 
kuchlanishning yig‟indi toki (300V gacha) uzgich kontaktlari bir - biridan ajralganda 
ular orasida kuchli uchqun hosil qiladi. Kontaktlar orasida uchqun chiqishi quyidagi 
sabablarga ko‟ra maqsadga muvofiq emas:
 
Induktsion g‟altakning ikkilamchi chulg‟amidagi o‟zaro induktsiya e.yu.k. 
kamayadi, chunki kontaktlar ajralishi vaqtida uchqun tokning va chulg‟am o‟ramlari 
atrofidagi magnit oqimining bir zumda yo‟qolishiga to‟sqinlik qiladi;
 
Kontaktlar qiyin eriydigan metall - volframdan yasalganiga qaramay 
oksidlanadi va metall richagcha kontaktidan ko‟zg‟almas kontaktga o‟tadi, bu ularni 
tez - tez tozalashni talab qiladi (bu hol kontaktlar 
eroziyasi 
deb ataladi).
 
Kuchli uchqun chiqishining oldini olish uchun batareyadan o‟t oldirish tizimga 
uzgich kontaktlariga parallel qilib kondensator ulanadi. SHunday sig‟imli 
kondensator tanlash kerakki, bunda induktsion g‟altakning ikkilamchi chulg‟amidagi 
kuchlanish eng ko‟p bo‟lganda uzgich kontaktlari orasida ular bir - biridan ajralgan 
paytda uchqun eng kam chiqsin (0,17 - 0,25 mkF).
 
O‟t oldirish tizimining vazifasi tsilindrdagi yonuvchi aralashmani o‟z vaqtida, 
elektr uchqini yordamida alangalantirishdan iborat. TICO va DAMAS 
avtomobillarining o‟t oldirish tizimining sxemasi 3.2 - rasmda keltirilgan.

---

66 
3.2 - rasm. O‟t oldirish tizimining sxemasi. 
1 - akkumulyator batareyasi; 2 - asosiy saqlagich; 3 - o‟t oldirishni o‟chirgichi; 
4 -saqlagich; 5 - o‟t oldirish g‟altagi; 6 - taqsimlagich; 7 - taqsimlagich rotori; 8 - 
elektr magnitli datchik; 9 - tranzistorli boshqarish bloki; 10 - rotor; 11 - o‟t oldirishni 
vakuum rostlagichi; 12 - o‟t oldirgichni markazdan qochma rostlagichi; 13 - o‟t 
oldirish svechalari.