Transport vositalarining elektr jixozlari va elektron tizimlari

Common Rail
 tizimi. 
1 - Havoni taqsimlash datchigi, 2 - taqsimlash valini datchigi, 3 - elektron 
boshqarish blogi, 4 - bosim sozlovchi klapanli YuBYoN, 5 - gaz pedali holati 
datchigi, 6 - yonilg‟i filtri, 7 - sovutish suyuqligi harorati datchigi, 8 - tirsakli valni 
aylanishlar chastotasi datchigi, 9 - forsunkalar, 10 - yonilg‟i bosimi datchigi, 11 - 
YuBYoN akkumulatori.
Taminlash tizimi - yonilg‟ini uzatish tizimi Common Rail, to‟g‟ri kiritishli, 
EDC – dizelni elektron boshqarish tizimli, yonilg‟i filьtrini doimiy qizdiriladi va 
qo‟shimcha qizdirilgan filьtr bilan suyuklik taqsimlagichli. Bundan tashqari, 
dvigatellar tejamliligini oshirishga intilish ularda, aksariyat holda suyultirilgan 
yonilg‟i aralashmasini ishlatishga majbur qiladi.
Yonilg‟ini uzatishning akkumulyatorli tizimining asosiy g‟oyasi R.Dizelga 
ham ma‟lum edi, u o‟zgarmas bosimda yonilg‟i bevosita toplivoprovodga 
uzatiladigan purkash tizimini sinagan. Bu g‟oyaning zamonaviy tadbiq etilishida 
ohirgi yillarda dizel konstruktsiyalarida approbatsiya qilingan va o‟zining 
samaraliligini isbotlagan texnikaviyechimlardan foydalanilgan. Ularga ajratilmagan 
yonish kameralarini qo‟llash (bevosita purkash), yuqori bosimlarda purkalganda 
(100 MPa va yuqori), hajmiy aralashma hosil qilish, forsunka markazida joylashgan 
holda to‟rt klapanning mavjudligi, regulirovka qilinadigan turbonadduv va sh.k.lar 
kiradi. Akkumulyatorli tizimning asosiy afzalligi shundaki, purkash energiyasini 
yaratish va unda yonilg‟ini dozalash jarayonlari vaqt bo‟yicha taqsimlangan va 
yonilg‟ini uzatish an‟anaviy usullaridan farqli ravishda bir biriga salbiy ta‟sir 
qilmaydi. Akkumulyatorli tizim purkash bosimini boshqarish va dizelning hamma 
ish rejimlarida uning optimal qiymatlarini ta‟minlash imkonini beradi. 
Akkumulyatorli yonilg‟i tizimlarini kema dizel qurilmalarida anchadan beri 
qo‟llashadi. Bunday qurilmaning tipik variantida yuqori bosimli yonilg‟i nasosi 
yonilg‟ini akkumulyatorga uzatadi, u yerdan u truboprovodlar bo‟ylab alohida 
tsilindrlarning dozatorlariga keladi. Dozatorning klapanlari kulachokli mexanizm 
bilan boshqariladi. TSiklda yonilg‟i uzatilishi klapan vaqt - kesim o‟zgarishi va 
klapanlarning har xil ko‟tarilishi bilan amalga oshiriladi. Bunday tizimlarni 65 
yildan ortiq qo‟llagan "Doksford" firmasi bevosita purkaydigan va akkumulyator 
turidagi yonilg‟i apparaturalarini qiyosiy sinashni o‟tkazdi va oxirgisining foydasiga 
fikrini bildirdi. Lekin, umuman olganda, prioritet bevosita purkaydigan yonilg‟i 

---

103 
apparaturasi tarafida qoldi, chunki uni ishlab chiqarish va ekpluatatsiya qilish 
bo‟yicha katta tajriba bor. 
Hozirgi paytda Fiat, BoschGmbH va Daimler - Benz firmalarining birlashgan 
harakatlari yengil va kam tonnali yuk avtomobillarining yuqori abarotli dizellari 
uchun 
zamonaviy 
mikroprotsessorli 
boshqariladigan 
yonilg‟i uzatishning 
akkumulyatorli tizimini yaratish va sanoat ishlab chiqarishiga tadbiq etish bilan 
tugallandi. Bundan oldin Fiat firmasi Elasis texnologiyasini tadqiqot qilish va 
rivojlantirish bo‟yicha o‟zi yaratgan firma-konsertsium bilan hamkorlikda Unijet 
nomli akkumulyatorli tizim CommonRail (umumiy taqsimlagich) loyihasini ishlab 
chiqdi. Iveko Motorenforschung kompaniyasi yonilg‟i bevosita purkaladigan 
avtomobil dizellarida o‟tkazilgan tadqiqotlar natijalarini hisobga olgan holda 
SHveytsariya federal texnologiya instituti YeTNning elektrogidravlik forsunka 
kontseptsiyasi bunga asos qilib olingan edi. Tizimning yaratilgan tajribaviy 
namunalari dastlabki sinovlarni dizellarda va avtomobillarda ishonchlilik va 
xarakteristikalarining stabilligi bo‟yicha qoniqarli natijalar ko‟rsatdi.
S va Ye klassidagi avtomobillar uchun akkumulyatorli tizimli yonilg‟i 
uzatiladigan yangi 4 - tsilindrli dizelining OM - 611 modelini ishlab chiqishda 
Daimler - Benz firmasi quyidagi maqsadlarni nazarda tutdi: 

yonilg‟i sarfini yanada kamaytirish; 

ishlangan gazlar zaharliligi bo‟yicha butun dunyoda qabul qilingan normalarni 
bajarish; 

dizel tirsakli valining hatto kichik aylanishlar chastotasida ham burovchi 
moment katta qiymatlari hisobiga avtomobilning yurish sifatlarini yaxshilash; 

shovqinni uchqun bilan o‟t oldiriladigan dvigatellarga xos bo‟lgan darajagacha 
pasaytirish; 

uchqun bilan o‟t oldiriladigan dvigatellar bilan unifikatsiyani mumkin qadar 
saqlagan holda ishlab chiqarish sarf - harajatlarini qisqartirish; Daimler - Benz 
firmasi dizellarga xos ishonchlilikni saqlab qolish. 
4 - klapanli gaz taqsimlash mexanizmi, forsunkani markazda joylashtirish va 
porshendagi simmetrik yonish kamerasi bilan birga yonilg‟i uzatilishining 
akkumulyatorli tizimini qo‟llash bilan ushbu maqsadlarga erishildi. Bundan tashqari 
nadduv havosi oraliqda sovitiladigan turbonadduv, ishlangan sovutilayotgan gazlar 
retserkulyatsiyasi va oksidlovchi katalitik neytralizatorlar qo‟llandi.
1 - jadvalda dizellarning texnik xarakteristikalari va OM - 611 dizelida, 6 
kamerali 4 - tsilindrli OM - 604 dizeli texnik xarakteristikalari bilan va yonilg‟i 
bevosita purkalanadigan, turbonadduvli va nadduvli havo sovutiladigan 5 - tsilindrli 
OM - 602 dizelida qo‟llangan yechimlar solishtirilgan. 
Yonilg‟i uzatilishi akkumulyator tizimili OM - 611 dizelining ishchi hajmi
OM - 604 dizeli bilan teng, lekin uning quvvati va maksimal burovchi momenti OM 
- 604 dizelinikiga nisbatan mos ravishda 1,3 va 2 marta katta. Maksimal burovchi 
momenti rivojlanadigan aylanishlar chastotasi ham 2 marta kichik. Solishtirma 
ko‟rsatkichlari ham katta: litrli quvvati 32% ga, nominal quvvat va maksimal 
burovchi moment rejimlaridagi o‟rtacha effektiv bosim 1,6 va 2 marta katta. Yangi 
dizelning yonilg‟i tejamkorligi 20% ga yuqori. 

---

104 
Yonilg‟i uzatishi akkumulyator tizimili 4 - tsilindrli OM - 611 dizelining 
maksimal burovchi momenti va nominal quvvati 5 - tsilindrli OM - 602 dizeli bilan 
bir xil, lekin OM -602 dizelining ishchi hajmi 25% katta. Bularga mos ravishda OM 
- 611 dizelining solishtirma ko‟rsatkichlari yaxshi: litrli quvvati bo‟yicha 29%ga, 
nominal quvvat rejimida o‟rtacha effektiv bosimi bo‟yicha 23%, maksimal burovchi 
moment rejimida o‟rtacha effektiv bosim 8%, yonilg‟i tejamkorligi bo‟yicha 10%. 
Daimler - Benz firmasining OM - 604, OM - 611 va OM - 602 dizellarining texnik 
ko‟rsatkichlari 
3.2-jadval