Transport vositalarining elektr jixozlari va elektron tizimlari

 
3.11 - rasm. Induktsion g‟altakni umumiy ko‟rinishi.
 
1 - izolyator, 2 - asos, 3 - himoyalash qog‟ozi, 4 - birlamchi chulg‟am, 5 - 
ikkilamchi chulg‟am, 6 - chulg‟amlar orasidagi himoyalash qog‟ozi, 7 - birlamchi 
chulg‟am klemmasi, 8 - kontakt vint, 9 - markaziy klemma, 10 - qo‟qoq, 11 - 
birlamchi va ikkilamchi chulg‟am klemmasi, 12 - markaziy klemma prujinasi, 13 - 
ikkilamchi chulg‟am karkasi, 14 - birlamchi chulg‟amni ustki ximoyasi, 15 - 
g‟altakni qotirish markazi, 16 - tashqi magnit himoyasi, 17 - o‟zak. 
 
Ikkilamchi chulg‟amning bir uchi kontakt plastinasi orqali karbolit qisma 
burab kirgizilgan (unga yuqori kuchlanishli sim tomiri qo‟yilgan) g‟altak chiqishiga, 
ikkinchi uchi g‟altak ichidagi birlamchi chulg‟am oxiriga ulangan. Birlamchi 
chulg‟amning bir uchi qopqoq qismasiga, ikkinchi uchi g‟altak qismasi VK ga 
ulangan.
 

---

77 
Variator g‟altakning qizishini kamaytirish va dvigatel tirsakli valining
aylanish chastotasi o‟zgarganda unda normal tokni saqlashga xizmat qiladi. U spiral 
shina chinni izolyator, asos va biriktirish vintidan tuzilgan. Spiral qarshiligi 1,20 Om 
bo‟lgan (qiziganda 4,20 Om gacha oshadi) po‟lat simdan yasalgan bo‟lib, u 
birlamchi chulg‟am zanjiriga ketma-ket ulangan.
 
Agar dvigatel sekin aylanishda ishlasa, unda uzgich kontaktlari dvigatelь tez 
aylanishda ishlayotgandagiga nisbatan ancha uzoq vaqt tutashib turadi. Joul-Lents 
qonuniga ko‟ra o‟tkazgichning qizishi faqat tok miqdoriga bog‟liq bo‟libgina 
qolmay, balki tokning o‟tish vaqtiga ham bog‟liq. Binobarin, dvigatelь sekin 
aylanishda ishlayotganda birlamchi chulg‟am kuchli qiziydi, shu bilan birga variator 
spirali ham qiziydi. Uning qarshiligi ortib boradi, bu birlamchi chulg‟amning 
qizishini kamaytiradi; bir vaqtda uzgich kontaktlari orasidagi uchqun kamayadi.
 
Dvigatelь tirsakli valining aylanish chastotasi oshishi bilan kontaktlarning 
ajralish chastotasi ko‟payadi va g‟altakning birlamchi chulg‟amida tok kamayadi. 
Bunda variator spirali qizimaydi va uning qarshiligi birlamchi chulg‟amdagi tokka 
ta‟sir qilmaydi. Birlamchi chulg‟amdan ikkilamchi chulg‟amda hosil bo‟lgan, 
o‟rnatilgan yuqori kuchlanish tok o‟tadi.
 
Dvigatelni ishga tushirishda variator rezistori induktsion g‟altakda normal 
kuchlanish hosil qilishga to‟sqinlik qiladi. Rezistorda kuchlanish kamayadi, bu esa 
g‟altakning ikkilamchi chulg‟amidagi kuchlanishning kamayishiga sabab bo‟ladi. 
SHuning uchun variator rezistorini startyor o‟chirgichning yordamchi kontaktlari 
vositasida avtomatik uzish nazarda tutilgan.
 
Induktsion g‟altak qismalari VK va VK-B startyorning yordamchi qismalariga 
simlar bilan ulangan. Dvigatelь ishga tushirilganda startyor richagi uning relesining 
qismalarini ulaydi va tok variator rezistoridan o‟tmay ulardan o‟tadi. Agar dvigatelni 
biror sababga ko‟ra dasta yordamida ishga tushirishga to‟g‟ri kelsa, qismalar VK va 
VK-B ni sim bo‟lagi bilan ulab rezistor uziladi.
 
Yuk avtomobiliga o‟rnatilgan B-13 induktsion g‟altak ikkilamchi chulg‟ami 
o‟ramining soni ko‟p, g‟altak ichiga bitum tarkib o‟rniga, chulg‟amdan 3-5 mm 
yuqori sathda transformator moyi qo‟yilgan, shuning uchun g‟altak vertikal 
o‟rnatiladi. Transformator moyi faqat chulg‟amni yaxshi izolyatsiyalab qolmay, 
balki issiqlikni korpusga yaxshi o‟tkazadi. Ikkilamchi chulg‟amda o‟ramlar sonining 
oshishi unda kuchlanishning oshishiga yordam beradi (bu zarur, chunki g‟altak o‟n 
sakkiz tsilindrli dvigatelga xizmat qiladi). Yuk avtomobilining dvigateli siqish 
darajasi yuqoriligi bilan farqlanadi, bu svecha elektrodlari orasidagi qarshilikni 
oshiradi va uni yengil uchun yuqori kuchlanish talab etiladi.
 
G‟altak har smenada chang va iflosdan tozalanadi, qismalar va sim uchlari 
tozalanadi. Dvigatelь to‟xtatilgach, birlamchi chulg‟am kuchlanish ostida 
bo‟lmasligi uchun o‟t oldirish darhol uziladi.
 
G‟altaklarning xarakterli nuqsonlari: chulg‟amlarning shikastlanishi, variator 
spiralining kuyishi. CHulg‟amlarning yaroqligiga ommetrdan foydalanib ishonch 
hosil qilish mumkin. Agar ikkilamchi chulg‟am uchlariga (qisma VK ga va yuqori 
kuchlanishli tok chiqishiga) ulangan ommetr 8-9 ming Om ni ko‟rsatsa, unda 
chulg‟am yaroqli hisoblanadi. Birlamchi chulg‟amni tekshirishda ommetr qismalar R 
(ramda ko‟rsatilmagan) va VK ga ulanadi. SHuningdek, variatorning yaroqliligini 
ham ommetr yordamida tekshirish mumkin.