Transport logistikasi

Avtomobil va temir yo‘l transportidan foydalanish soxalari
Xar bir transport turi transport vositalarining xususiyatlari va aloka yo‘llari bilan belgilanadigan uning ishlash xususiyatlariga ega. Xar bir transport turining o‘ziga xos xususiyatlari, undan foydalanishning okilona soxalarini oldindan belgilab beradi, shuning uchun turli xil transport turlari o‘rtasidagi nisbatan zaif rakobat xakida gapirish mumkin.
Ba’zi xollarda avtomobil va temir yo‘l transporti o‘rtasida (1000-1500 km gacha bo‘lgan masofada tashishda) yoki xavo va avtomobil transporti o‘rtasida rakobat (shoshilinch, tez buziladigan va kimmatbaxo yuklarni tashishda) o‘rtasida tanlov bo‘lishi mumkin. Ommaviy va nisbatan past kiymatli yuklarni (rudalar, kurilish materiallari, suyuk yuklarni) tashishda suv va temir yo‘l transporti o‘zaro rakobatni shakllantirishi mumkin, ammo suv transporti odatda etkazib berish narxida ustunlikka ega.
SHu bilan birga, transportning bir turi boshkasiga almashtirilmokda. Avtomobil transporti temir yo‘l transportini uzok masofalarga tashish uchun (etkazib berish tezligi jixatidan afzalligi tufayli, yukori narxga karamay) va temir yo‘l transporti, agar atrof-muxitga ekologik yuk konuniy ravishda cheklangan bo‘lsa, transportni nisbatan kiska masofalarda xam almashtiradi.
Mablag‘larning eng past narxida kerakli trafik xajmini samarali o‘zlashtirishga imkon beradigan makbul echimlarni izlash xozirgi paytda barkarorlashtirishning asosiy vazifalaridan biri xisoblanadi.
Takdim etilgan transportning turli xil transport turlari bilan rivojlanishi bir kator omillarga bog‘lik bo‘lib, ularning asosiylari kuyidagilar:
• ma’lum bir transport turining moddiy-texnika bazasining xususiyatlari va rivojlanish darajasi, bu uning takdim etilgan transportni o‘zlashtirish kobiliyatini belgilaydi;
• korxonalar va axoli punktlariga nisbatan transport vositalarini va transport turlari tarmog‘ini joylashtirish;
• tashish jarayonini tashkil etish, tashishning muntazamligi, tovarlarni va yo‘lovchilarni etkazib berish muddatlari.
Xar bir transport turi fakat joylashuvi, texnik jixozlanishi, tashish imkoniyatlari, xarakat tarkibining turlari va boshkalarga xos bo‘lgan o‘ziga xos xususiyatlarga ega.
Muayyan transport turidan iktisodiy jixatdan maksadga muvofik foydalanish yo‘nalishlarini aniklash uchun xam umumiy iktisodiy, xam o‘ziga xos transport omillarini xisobga olish kerak.
Temir yo‘l va avtomobil transporti transport-logistika tizimlarining o‘ziga xos xususiyatlarini tavsiflovchi asosiy texnik-iktisodiy xususiyatlarni kayd etamiz.
Temir yo‘l transportining asosiy texnik-iktisodiy xususiyatlari:
1. Sanoat va kishlok xo‘jaligi korxonalari, kurilish maydonchalari, savdo bazalari, omborlar va boshkalar bilan ajralmas aloka. Xozirgi vaktda barcha yirik korxonalar va savdo tashkilotlari bazalarida ularni asosiy temir yo‘llar bilan bog‘laydigan temir yo‘l chetlari mavjud;
2. mamlakatning deyarli barcha kurukliklarida temir yo‘l kommunikatsiyalari kurish va mintakalar o‘rtasida barkaror alokalarni ta’minlash imkoniyati;
3. temir yo‘llarning yukori tashish va tashish xajmi;
4. kunning barcha fasllarida va davrlarida uzluksiz va bir xil tashish imkoniyati;
5. Tovarlar va yo‘lovchilarni xarakatining nisbatan yukori tezligi va etkazib berish muddatlari.Tovarlarni etkazib berish vakti ma’lum bir transport turidan ma’lum bir transport uchun foydalanish samaradorligini belgilaydigan muxim sifat ko‘rsatkichlaridan biridir. Umuman olganda, yuklarni etkazib berishni tezlashtirish katta iktisodiy samara beradi. Xisob-kitoblar shuni ko‘rsatadiki, temir yo‘l orkali yuklarni bir kunga etkazib berishni kiskartirishi bilan moddiy resurslar taxminan 9-10 million tonna mikdorida chikariladi;
6. tovarlarni va yo‘lovchilarni kiska yo‘nalish bo‘yicha etkazib berish;
7. nisbatan yukori iktisodiy ko‘rsatkichlar va juda rivojlangan transport texnologiyasi. (Agar temir yo‘l transporti uchun o‘rtacha yokilg‘i sarfi birlik sifatida olinadigan bo‘lsa, u xolda avtomobil transportida bu 4-5 birlikni tashkil kiladi).
Temir yo‘l transporti o‘rta va uzok masofalarga tashishda, shuningdek, kiska masofalarda xam, korrespondensiyalangan yuk egalarida temir yo‘l yo‘laklari mavjud bo‘lganda eng samarali ko‘llaniladi. Ko‘mir, temir rudasi, kora va rangli metallar, yog‘och, kimyoviy va mineral o‘g‘itlar va boshka tovarlarni ommaviy tashish uchun temir yo‘llardan juda uzok masofalarda foydalanish foydalidir.
Ba’zi xollarda, intermodal transport, texnologik marshrutlar va barkaror yuk okimlari mavjudligi bilan temir yo‘l uzok va yakin masofalarga mol etkazib berishda rakobatdosh.
Temir yo‘l transportining kamchiliklarini ko‘rib chikish mumkin:
1. topografik, iklim va atrof-muxit sharoitlariga karab katta kapital ko‘yilmalarni talab kiladi;
2. xarajatlarning katta qismi, xarakat xajmiga unchalik bog‘lik emas.
Xozirgi kunda avtomobil transporti milliy iktisodiyotning barcha tarmoklari uchun yuk tashishni ta’minlaydi yoki ta’minlashda ishtirok etadi.
Avtomobil transporti ichki sanoat (texnologik) tashish uchun xam, tovarlarni ishlab chikarish punktlaridan iste’mol punktlariga (muomala soxasida) to‘g‘ridan-to‘g‘ri etkazib berish uchun keng ko‘llaniladi.
Avtomobil transporti o‘zining afzalliklari va iktisodiyotning barcha soxalarida keng ko‘llanilishini belgilaydigan bir kator texnik-iktisodiy xususiyatlarga ega:
1. katta manevrlik va xarakatchanlik. YUklarni avtomobillar to‘g‘ridan-to‘g‘ri ishlab chikarish joyidan iste’mol joyiga kayta yuklash va oralik saklashsiz tashish mumkin, ya’ni. "eshikdan eshikka";
2. tovarlar va yo‘lovchilarni etkazib berishning yukori tezligi. Avtotransport tezligi bo‘yicha xavo transportidan keyin ikkinchi o‘rinda turadi;
3. ba’zi xollarda tovar va yo‘lovchilar xarakatining kiskarishi.
Tovarlarni etkazib berish va yo‘lovchilarni avtotransportda tashish masofasi temir yo‘lga karaganda kiska bo‘lgan xollarda etkazib berish maksadga muvofikdir.
Avtomobil transportining kamchiliklariga kuyidagilar kiradi.
1. nisbatan yukori yukori narx, bu suv va temir yo‘l transportiga karaganda ancha yukori. YUkori narxning yukori darajasi - bu xarakatlanuvchi tarkib birligining yuk ko‘tarish kobiliyatining pastligi va avtomobillar tarkibining etarlicha murakkabligi natijasidir;
2. ba’zi xollarda ushbu baza xali xam etarli darajada rivojlanmaganiga karamay, avtoulovlarga xizmat ko‘rsatish uchun moddiy-texnik bazaning nisbatan yukori narxi;
3. mavjud avtomobil yo‘llarining ayrim uchastkalarining uzunligi va konikarsiz texnik xolati.
Avtotransportdan an’anaviy foydalanish kiska masofalardir. SHu bilan birga, agar ilgari 50-100 km gacha bo‘lgan masofalar kiska deb xisoblansa, unda avtomobilsozlik sanoatida texnik tarakkiyotning rivojlanishi va yo‘llar tarmog‘ining kengayishi bilan ular 200-300 km gacha ko‘tarildi.
Avtotransport vositalaridan foydalanishga boshka transport turlari bilan rakobat katta ta’sir ko‘rsatadi. Tovarlarni etkazib berishning mukobil usullari mavjud bo‘lmagan takdirda transport vositalarining yukori xarakatchanligi tufayli uni o‘rta va uzok masofalarda samarali ishlatish mumkin. SHuni xam ta’kidlash joizki, kichik xajmdagi yuklarni (taxminan 20-40 tonna) 1000 km dan ortik masofalarga tashishda avtomobil transporti etakchi o‘rinni egallaydi, etkazib berish vaktidan boshlab va masalan, butun poezdning yuklanish vaktiga bog‘lik emas.
Avtomobil transporti kuyidagilar bilan tavsiflanadi: boshlang‘ich va yakuniy operatsiyalarning nisbatan arzonligi, bu xarakatlanuvchi operatsiyalarning yukori narxiga karamay, uni kiska masofalardagi boshka transport turlari bilan takkoslaganda tejamkor kiladi; to‘g‘ridan-to‘g‘ri jo‘natuvchining omboridan yukni kabul kiluvchining omboriga olib o‘tishga imkon beradigan manevrlik, oralik kayta yuklash operatsiyalari bundan mustasno va boshkalar.
Avtomobil yuklarini tashish turli xil logistika sxemalarida eng keng tarkalgan bo‘lib, ular transportning boshka turlari bilan o‘zaro alokada bo‘lganida Mul’timodal transport doirasida etkazib berish va etkazib berish transporti rolini o‘ynaydi.
So‘nggi yillarda O‘zbekiston Respublikasida avtotransport soxasida ushbu soxada turli xil mulkchilik shakllariga ega bo‘lgan transport vositalarini jalb kilish, transport xizmatlarini ko‘rsatish xukuki bo‘yicha adolatli rakobat asosida avtotashuvchilar faoliyatini takomillashtirishga karatilgan xukukiy isloxotlar amalga oshirilmokda. 2019 yil 1 yanvar xolatiga transport soxasida ish yuritadigan korxonalar soni 13856 tani tashkil etadi, shundan korxonalarning 80 foizdan ortig‘i avtotransport bilan shug‘ullanadi. Natijada, bugungi kunda nodavlat sektor avtomobil transportida etakchi o‘rinni egallab turibdi.
YUk tashishning deyarli 90 foizi va yo‘lovchilarning 100 foizi nodavlat korxonalari tomonidan avtomobil transportida amalga oshiriladi.
Avtotransportda yuk tashishning mashxurligi uning xarakatchanligi va xizmatlar narxining nisbatan past narxlari, masalan, temir yo‘l transporti bilan takkoslaganda. Transport xizmatlari tarkibida avtomobil transportining ulushi 49,4 foizni tashkil etadi.
Xozirgi vaktda yuklarni transport vositalarida tashish bo‘yicha xizmatlar iktisodiyotning eng istikbolli va jadal rivojlanayotgan tarmoklaridan biri xisoblanadi.
SHunday kilib, avtotransport xizmatlari xajmi pul ko‘rinishida 21421,3 mlrd. So‘mni tashkil etdi va transport xizmatlarining maksimal o‘sishiga olib keldi (43329,2 mlrd. So‘m).
Transportning ma’lum bir faoliyat soxasidagi ishlashini baxolovchi omillardan biri bu transport xarajatlari bo‘lib, unga yuk va yo‘lovchilar tashish xajmi, transportning o‘rtacha masofasi, yuklangan va bo‘sh katnovlar nisbati, yo‘nalish joylashgan maydon, uning texnik jixozlanishi va boshkalar kiradi. .d. SHuning uchun ma’lum bir transport turidan foydalanish samaradorligini baxolashning ob’ektivligi uchun turli mintakalarda yoki yo‘nalishlarda rivojlanayotgan transportning o‘ziga xos shartlaridan kelib chikish maksadga muvofikdir.
SHakl: 2.5. Avtomobilsozlik va foydalanish uchun asosiy yo‘nalishlar
temir yo‘l transporti
Mamlakatimizda transportning turli turlaridan foydalanishni rivojlantirish uchun tashki savdo vazirligi tomonidan ishlab chikilgan transport infratuzilmasini takomillashtirish va yuklarni tashish uchun tashki savdo yo‘nalishlarini diversifikatsiya kilish bo‘yicha Kompleks dastur amalga oshirilmokda. Iktisodiyot vazirligi, O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi, O‘zbekiston Respublikasi Transport vazirligi:

Of temir yo‘l transporti soxasida - temir yo‘l transporti xizmatlari sifati va xavfsizligini oshirish, yangi temir yo‘llarni kurish, temir yo‘llarni elektrlashtirish darajasini oshirish orkali O‘zbekiston Respublikasi temir yo‘l sanoatini jadal rivojlantirish uchun zarur shart-sharoitlarni yaratish;mamlakatning tashki savdo yuklarining asosiy dunyo va mintakaviy bozorlarga chikishi uchun xalkaro transport koridorlari faoliyatini yanada shakllantirish va takomillashtirish, moslashuvchan tarif siyosatini ko‘llash, sanoatning investitsiya jozibadorligini oshirish, logistika xizmatlarini takomillashtirish va transportning turli xil turlari o‘rtasidagi o‘zaro alokalarni ratsionalizatsiya kilish;

Transport avtotransport sohasida - milliy konunchilik bazasini xalkaro bilan tezkor ravishda muvofiklashtirish, xalkaro avtotashuvchilarning og‘ir transport vositalarining xarakatlanuvchi tarkibini kengaytirish, xalkaro avtotransportni litsenziyalash tizimini takomillashtirish, xalkaro transport kommunikatsiyalariga optimal kirishni ta’minlaydigan yangi yo‘l yo‘laklarini yaratish orkali xalkaro xamkorlikni rivojlantirish uchun shart-sharoitlar yaratish va tranzit transportining ko‘payishi.
Ammo shuni ta’kidlash kerakki, butun transport tizimining samaradorligini oshirish uchun transportning ayrim turlari imkoniyatlaridan makbul foydalanishga erishish istagi bizni transport muammolarini xal kilishda turlararo yondashuv konsepsiyasini kabul kilishga majbur kiladi. Ushbu konsepsiyaga muvofik, maksadlar va vazifalar transportning aloxida turlariga karaganda umuman umuman oldida turadi.
Jaxon amaliyotida eng keng tarkalgan Mul’timodal transport sxemalari:
1. Avtotransport - xavo transporti - avtotransport.
2. Avtotransport - temir yo‘l transporti - avtotransport.
3. Temir yo‘l transporti - xavo transporti - avtotransport.
4. Temir yo‘l transporti - dengiz transporti - avtotransport.
5. Temir yo‘l transporti - dengiz transporti - temir yo‘l transporti.
6. Temir yo‘l transporti - avtotransport - xavo transporti - avtotransport.
2.1-jadval.
Turli xil transport turlari uchun ishlash ko'rsatkichlarini qiyosiy baholash
Mul’timodal transportning afzalliklari: 1. Uyma-uy etkazib berish imkoniyati. Ko'pincha tovarlarni uzoq masofalarga eksport-import tashish uchun bunday etkazib berish faqat Mul’timodal transportdan foydalanilganda mumkin. Buning sababi shundaki, bunday transport ko'pincha dengiz, temir yo'l yoki havo yo'li orqali amalga oshiriladi, tovarlarni to'g'ridan-to'g'ri qabul qiluvchiga etkazish aeroport, dengiz porti yoki temir yo'l stantsiyasidan transport vositalaridan foydalanishni talab qiladi.
2. Yuklarning o'lchamlari, kimyoviy va texnik xususiyatlariga qarab tashishda barcha turdagi konteynerlardan foydalanish mumkin. Konteynerlarni tashish Mul’timodal sxemalar uchun eng maqbuldir, unda ko'plab yuklarni qayta yuklash amalga oshiriladi. Konteynerlar buyurtmachining saytida to'liq yig'ilishi va oxirgi qabul qiluvchi tomonidan paketdan chiqarilishi mumkin, bu esa yukning qo'shimcha xavfsizligini ta'minlaydi. 3. Mul’timodal transportda har bir mintaqaning yo'nalish bo'yicha transport infratuzilmasini rivojlantirish hisobga olinadi. Bu har bir mintaqada eng tezkor, eng ishonchli va tejamli transport turidan foydalanishga imkon beradi, natijada xarajatlar va transport vaqtini qisqartiradi.
4. Agar kerak bo'lsa, yukni tashish paytida yo'naltirish va ekspeditsiya tufayli marshrutni tuzatish mumkin.
Ushbu xususiyat oluvchining manzili o'zgargan taqdirda uzoq yo'nalishlar uchun juda qulaydir.
5. Tez etkazib berish vaqtlari. Havo transportidan foydalanishda, transportning o'zi narx oshishiga qaramay, Mul’timodal etkazib berish muddati sezilarli darajada qisqartiriladi.
Ushbu transport usuli bilan tovarlarni etkazib berish bitta tashuvchi tomonidan amalga oshirilganligi sababli, bu turli xil texnik "to'qnashuvlar" ning oldini olishga yordam beradi.
6. Yuk egasining Mul’timodal tashishdagi minimal ishtiroki. Ushbu ishtirok faqat tovarlarni rasmiylashtirish bilan cheklanishi mumkin. Biroq, agar xohlasa, yuk egasi marshrutni rejalashtirishda, transportni qidirishda va uni tayyorlashda ishtirok etishi mumkin. 7. Transportning arzonligi. Mijozlarning moliyaviy mablag'larini tejashga yordam beradigan narsa shundan iboratki, bitta kompaniyadagi ishlar majmuasiga buyurtma berish har doimgidan ko'ra boshqalarga qaraganda ancha tejamli bo'ladi. Mijoz uchun foydali va Mul’timodal tashish tariflarining bir xilligi. 8. Istalgan masofaga va eng qiyin bo'lgan joylarga tashish imkoniyati.
9. Moslashuvchan logistik sxemalar. Mul’timodal tashish uchun masofani va yuklarni etkazib berishning talab qilinadigan tezligiga (shoshilinchligiga) qarab logistika sxemalari uchun kamida ikkita variant ishlab chiqilishi mumkin: yuk tez yetkazib beriladigan variant, ammo qimmat, va uzoq, ammo arzon bo'lgan variant. Tez, ammo qimmat transportda, qoida tariqasida, biz samolyotlarni transportga jalb qilish haqida gaplashamiz, tovarlarni asta-sekin, ammo arzon etkazib berish bilan, yuklarni omborlarga joylashtirganda va transportni tashish yo'li bilan olib o'tishda guruhlangan yuk sxemasi qo'llaniladi.
10. Bir kompaniya butun transport uchun javobgardir, demak yukni barcha transport turlari bilan etkazib berish uchun javobgarlik ham uning zimmasida. Mul’timodal transportning kamchiliklari afzalliklarga qaraganda ancha kam:
1. Turli xil transport turlaridan foydalanishda tushirish va yuklash operatsiyalaridan qochib bo'lmaydi va bu har doim tovarlarning yo'qolishi va buzilishi xavfini tug'diradi.
2. Transportning o'zgarishi tovarlarni nazorat qilishni qiyinlashtiradi.
3. Yetkazib berish muddati oshadi.
4. Xavflar, fors-major holatlari, ayniqsa transkontinental transport haqida gap ketganda. Bu erda chiqish yo'li sug'urtalashdir, uni transport tashkilotchilarining aksariyati tashkil qilishga harakat qilishadi.
Temir yo'l yoki dengiz transportiga asoslangan Mul’timodal transport faqat avtoulov, temir yo'l yoki dengiz transportiga nisbatan transportning samaraliroq alternativasiga aylanishi mumkin. Har xil transport turlarida yuk tashuvchilar pulning har xil qiymatiga duch kelishadi. Agar transport narxiga barcha mavjud xarajatlar kiritilmagan bo'lsa, unda transport turini (yoki transport turlarining ketma-ketligini) tanlash hozirgi paytda faqat maqbul qaror bo'ladi va haqiqiy iqtisodiy printsiplarning aksi emas.
Bu Mul’timodal transportning eng ko‘p ishlatiladigan usullari. Tegishli usulni tanlash uchun barcha marshrutlar uchun narxlar va muddatlarni xisoblash kerak va shundan keyingina tanlash kerak. Bu juda mashakkatli jarayon va uni optimallashtirish uchun EXPED.RU tizimi yaratildi, u erda bir marta bosish bilan turli xil Mul’timodal transport turlariga ixtisoslashgan kompaniyalarga va turli yo‘nalishlarda so‘rov yuboriladi. Bugungi kunda transport kompaniyalari mijozlari Mul’timodal tashish imkoniyatlari to‘g’risida allakachon bilishadi, chunki ko‘plab yuk tashish loyixalari uchun bu eng asosli sxemalardir.
Jaxon amaliyotida eng keng tarkalgan Mul’timodal transport sxemalari:
1. Avtotransport - xavo transporti - avtotransport.
2. Avtotransport - temir yo‘l transporti - avtotransport.
3. Temir yo‘l transporti - xavo transporti - avtotransport.
4. Temir yo‘l transporti - dengiz transporti - avtotransport.
5. Temir yo‘l transporti - dengiz transporti - temir yo‘l transporti.
6. Temir yo‘l transporti - avtotransport - xavo transporti - avtotransport.
2.1-jadval.
Turli xil transport turlari uchun ishlash ko‘rsatkichlarini kiyosiy baxolash
Mul’timodal transportning afzalliklari: 1. Uyma-uy etkazib berish imkoniyati. Ko‘pincha tovarlarni uzok masofalarga eksport-import tashish uchun bunday etkazib berish fakat Mul’timodal transportdan foydalanilganda mumkin. Buning sababi shundaki, bunday transport ko‘pincha dengiz, temir yo‘l yoki xavo yo‘li orkali amalga oshiriladi, tovarlarni to‘g’ridan-to‘g’ri kabul kiluvchiga etkazish aeroport, dengiz porti yoki temir yo‘l stansiyasidan transport vositalaridan foydalanishni talab kiladi.
2. YUklarning o‘lchamlari, kimyoviy va texnik xususiyatlariga karab tashishda barcha turdagi konteynerlardan foydalanish mumkin. Konteynerlarni tashish Mul’timodal sxemalar uchun eng makbuldir, unda ko‘plab yuklarni kayta yuklash amalga oshiriladi. Konteynerlar buyurtmachining saytida to‘lik yig’ilishi va oxirgi kabul kiluvchi tomonidan paketdan chikarilishi mumkin, bu esa yukning ko‘shimcha xavfsizligini ta’minlaydi. 3. Mul’timodal transportda xar bir mintakaning yo‘nalish bo‘yicha transport infratuzilmasini rivojlantirish xisobga olinadi. Bu xar bir mintakada eng tezkor, eng ishonchli va tejamli transport turidan foydalanishga imkon beradi, natijada xarajatlar va transport vaktini kiskartiradi.
4. Agar kerak bo‘lsa, yukni tashish paytida yo‘naltirish va ekspeditsiya tufayli marshrutni tuzatish mumkin.
Ushbu xususiyat oluvchining manzili o‘zgargan takdirda uzok yo‘nalishlar uchun juda kulaydir.
5. Tez etkazib berish vaktlari. Xavo transportidan foydalanishda, transportning o‘zi narx oshishiga karamay, Mul’timodal etkazib berish muddati sezilarli darajada kiskartiriladi.
Ushbu transport usuli bilan tovarlarni etkazib berish bitta tashuvchi tomonidan amalga oshirilganligi sababli, bu turli xil texnik "to‘knashuvlar" ning oldini olishga yordam beradi.
6. YUk egasining Mul’timodal tashishdagi minimal ishtiroki. Ushbu ishtirok fakat tovarlarni rasmiylashtirish bilan cheklanishi mumkin. Birok, agar xoxlasa, yuk egasi marshrutni rejalashtirishda, transportni kidirishda va uni tayyorlashda ishtirok etishi mumkin. 7. Transportning arzonligi. Mijozlarning moliyaviy mablag’larini tejashga yordam beradigan narsa shundan iboratki, bitta kompaniyadagi ishlar majmuasiga buyurtma berish xar doimgidan ko‘ra boshkalarga karaganda ancha tejamli bo‘ladi. Mijoz uchun foydali va Mul’timodal tashish tariflarining bir xilligi. 8. Istalgan masofaga va eng kiyin bo‘lgan joylarga tashish imkoniyati.
9. Moslashuvchan logistik sxemalar. Mul’timodal tashish uchun masofani va yuklarni etkazib berishning talab kilinadigan tezligiga (shoshilinchligiga) karab logistika sxemalari uchun kamida ikkita variant ishlab chikilishi mumkin: yuk tez etkazib beriladigan variant, ammo kimmat, va uzok, ammo arzon bo‘lgan variant. Tez, ammo kimmat transportda, koida tarikasida, biz samolyotlarni transportga jalb kilish xakida gaplashamiz, tovarlarni asta-sekin, ammo arzon etkazib berish bilan, yuklarni omborlarga joylashtirganda va transportni tashish yo‘li bilan olib o‘tishda guruxlangan yuk sxemasi ko‘llaniladi.
10. Bir kompaniya butun transport uchun javobgardir, demak yukni barcha transport turlari bilan etkazib berish uchun javobgarlik xam uning zimmasida. Mul’timodal transportning kamchiliklari afzalliklarga karaganda ancha kam:
1. Turli xil transport turlaridan foydalanishda tushirish va yuklash operatsiyalaridan kochib bo‘lmaydi va bu xar doim tovarlarning yo‘kolishi va buzilishi xavfini tug’diradi.
2. Transportning o‘zgarishi tovarlarni nazorat kilishni kiyinlashtiradi.
3. Etkazib berish muddati oshadi.
4. Xavflar, fors-major xolatlari, ayniksa transkontinental transport xakida gap ketganda. Bu erda chikish yo‘li sug’urtalashdir, uni transport tashkilotchilarining aksariyati tashkil kilishga xarakat kilishadi.
Temir yo‘l yoki dengiz transportiga asoslangan Mul’timodal transport fakat avtoulov, temir yo‘l yoki dengiz transportiga nisbatan transportning samaralirok alternativasiga aylanishi mumkin. Xar xil transport turlarida yuk tashuvchilar pulning xar xil kiymatiga duch kelishadi. Agar transport narxiga barcha mavjud xarajatlar kiritilmagan bo‘lsa, unda transport turini (yoki transport turlarining ketma-ketligini) tanlash xozirgi paytda fakat makbul karor bo‘ladi va xakikiy iktisodiy prinsiplarning aksi emas.
1. Mul’timodal tashuvlar operatori jo‘natuvchidan yukni qaerda qabul qilib olishi mumkin?
2. Etkazib berishning qanday shartlarini bilasiz?
3. FOB va FSA shartlarining mazmunini tushuntirib bering.
4. Bojxona Konvensiyasiga nechta davlat a’zo? O‘zbekiston-chi?
5. Terminallada qanday ishlar bajariladi?
6.Transport-ekspeditorlik firmalarining Mul’timodal tashuvlardagi o‘rni haqida tushuncha bering.
7.Mul’timodal tashuvlarni tashkil etish qanday bosqichlardan iborat?
8. Ekspeditorlik xizmatlari haqida tushuncha bering.
9. FIATA qanday tashkilot?
10. Tashuvchi va ekspeditorning qanday farqi bor?.