Transport logistikasi

3. Tashqi iqtisodiy faoliyat ishtirokchilari tomonidan Mul’timodal tashuvlarning xususiyatlari
Tashqi savdo faoliyatini amalga oshirishda Mul’timodal tashish bir nechta transport turidan foydalanib, bitta tashuvchining mas’uliyati ostida yagona transport hujjati va bitta tashish tarifi bo‘yicha amalga oshiriladi.
Ushbu etkazib berish shakli tashqi savdoning 1/3 qismidan ko‘pini qamrab oladi. Transport bozorining zamonaviy sharoitlarida Mul’timodal transport operatori kontrakt asosida tashuvchi sifatida faoliyat yuritadi, u haqiqiy tashuvchilar bilan shartnomalar tuzadi va ular uchun bajariladigan ishlarning hisob-kitobini amalga oshiradi.
U o‘z mijoziga uning yuki xavfsizligi uchun mas’uldir - yukni etkazib berish yoki yo‘qotish uchun mas’ul bo‘lgan an’anaviy ekspeditordan farqli o‘laroq, faqat uning aybdorligi sababli. Mul’timodal tashish operatori jo‘natuvchidan yukni dengiz, daryo yoki quruq portdagi konteyner terminalida yoki yukni tashish portining prichalida qabul qilishi mumkin. O‘z navbatida, yuk qabul qiluvchiga o‘z omborida, konteyner terminalida, qabul qilib oluvchi portining prichalida topshirishi mumkin.
Etkazib berish variantlari tashuvchining xarajatini, mol-mulki uchun javobgarlik davri va yuk stavkasini belgilaydi. Mul’timodal tashish shartnomasi bo‘yicha etkazib berish oldi-sotdi shartnomasi tugagandan so‘ng taqdim etilishi kerak.
SHartnoma etkazib berish shartlarini quyidagicha belgilanadi: CIF, franko, FOB, FOR. CIF (xarajat, sug‘urta va yuk) - sotuvchining kemani o‘z mablag‘lari bilan olib ketishi, transport xarajatlarini, bojxona xarajatlarini, sug‘urta to‘lovlarini to‘laydi va yuk kema tomonini kesib o‘tmaguncha tovarlarning yo‘qolishi yoki zararlanish xavfini nazarda tutadi.
Agar sotuvchi tovarlarni etkazib berish bo‘yicha javobgarlikni o‘z zimmasiga oladigan bo‘lsa, CIFning asosiy shartlari o‘rniga, CPT(Sarriage Paid To) yoki SIP - " yuk belgilangan manzilgacha to‘lanadigan tashish" shartlari qo‘llaniladi. FOB shartiga muvofiq (sotuvda bepul), sotuvchi kema bortiga etkazilgunga qadar barcha xarajatlarni to‘laydi, sotib oluvchi esa kemada tashish narxini, yukni sug‘urtalash va uning yo‘qolishi yoki shikastlanishi bo‘yicha tavakkallikni o‘z zimmasiga oladi. Agar tashish sotib oluvchi zimmasiga topshirilsa, FOB shartlari o‘rniga FCA sharti qo‘llaniladi - "belglangan jo‘natish punktida tashuvining erkinligi". YUk tashish kompaniyalari (kemachilik, temir yo‘l, avtomobil transporti) yoki ixtisoslashtirilgan ekspeditorlik kompaniyalari Mul’timodal transport operatorlari (MTO) (operatorы Mul’timodalnыx prevozok-OMP) sifatida xizmat qilishi mumkin.
Faqatgina bir nechta firmalargina o‘zlarining sho‘ba korxonalari va filiallari orqali Mul’timodal tashuvlarni mustaqil ravishda amalga oshiradilar, ko‘pincha esa boshqa ixtisoslashgan kompaniyalar bilan tuzilgan shartnomalar asosida transport kompaniyalari, kompaniyalar egalari yoki port va temir yo‘l vokzallari ijarachilari, bojxona rasmiylashtiruvi, yuklarni va ularni qayta ishlash (konteynerlarni ta’mirlash va almashtirish, markalash, qadoqlash, yuklarni yig‘ish) faoliyat yuritadi.
Transport-ekspeditorlik firmalarining Mul’timodal tashishni tashkil qilishdagi afzalligi ular ko‘plab yo‘nalishlarda faoliyat olib borishi, ularning logistik operasiyalarning keng doirasiga ega bo‘lib, transport uzellari va yuk hosil etuvchi markazlarda agentlarning keng tarmog‘iga ega. Mul’timodal tashuvlarning yagona transport hujjatiga ko‘ra yuklarni etkazib berishi yuk jo‘natuvchiga bir qator afzalliklarni keltirib chiqaradi, chunki u faqat Mul’timodal tashuvlar operatori bilan ishlaydi. Tashish qatnashchilari uchun qo‘shimcha afzalliklar - mijozlar va MTO - jo‘natish punktidan qabul qilish punktigacha yuklarni etkazib berishni ko‘zda tutuvchi ma’lumot terminallarini ishlatib, yuklarni jo‘natish punktidan to qabul qilish punktlari liniyalariga etkazib berishni ta’minlaydigan Mul’timodal transportning terminalli tizimlarini yaratadi. Mayda partiyali yuklarni jo‘natish omboridan bevosita (avtotransport, kichik daryo kemalari va boshqalar bilan) tayanch terminalga etkaziladi.
Tayanch terminallarda yirik partiyali yuklarni shakllantirish amalga oshiriladi. Tayanch terminallari o‘rtasida yuklarni tashishning samarali vositalari bilan ta’minlanadi. Tayanch terminalda yuklar tartibga solinadi va qabul qiluvchi omboriga yuk transport vositalari orqali etkaziladi. yuk Ushbu tashish vositalari AQSH va G‘arbiy Evropada yuqori samarali amalga oshiriladi. AQSHda mamlakatning asosiy iqtisodiy hududlaridan dengiz va daryo portlariga qadar 40 ta transport koridorlari mavjud. Ikki yarusli konteyner poezdlari ushbu koridor bo‘ylab qatnaydi, har biri 20 futli (20 tonna) 500 ta konteynerga o‘tadi. G‘arbiy Evropada asosiy dengiz portlari bilan yirik yuk tashish markazlarini bog‘laydigan taxminan 30 ta temir yo‘l koridorlari mavjud.
Terminal tizimlarining operatorlari sifatida ko‘proq yirik liniyali tashuvchi kompaniyalar, masalan, "Amerika prezidenti liniyalari", "Dengiz erlari" (AQSH), "Maersk" (Daniya) Mul’timodal tashuvlarning shartlari va tomonlarning javobgarligi Mul’timodal tashuvlar shartnomasida belgilanadi. Mul’timodal tashuvlar kelishuvining namunaviy hujjati (konosament) 1970 yilda Xalqaro ekspeditorlar assosiasiyasi (FIATA) tomonidan ishlab chiqilgan.
1977 yilda Xalqaro savdo palatasi Mul’timodal tashuvlarning namunaviy proforma hujjatini tasdiqladi. Bir nechta yirik Mul’timodal tashuvlar operatorlari o‘zlarining proformasini dengizda tashish konsamenti asosida foydalanadilar. Dunyodagi ko‘pgina banklar tovar va me’yoriy hujjatlar sifatida Mul’timodal konteynerni qabul qiladi. FIATA konosamenti faqatgina Mul’timodal tashishlar uchun emas, balki yuklarni bir turdagi transportda tashish uchun ham qo‘llanilishi mumkin.
Mul’timodal tashuvlar operatori yuklarni tashish joyidan etkazib beriladigan joyga etkazishni amalga oshirib, o‘z xodimlarining, agentlarining va tashishda ishtirok etayotgan boshqa shaxslarning xatti-harakati va kamchiliklari uchun javobgar bo‘ladi, agar bu zarar mijozning yoki uning nomidan ish yurituvchi boshqa shaxsning, yoki kemani boshqaruvchisi qismida tashuvchi tomonidan amalga oshiriladi. Mijoz o‘zining aybdorligi tufayli etkazilgan barcha yo‘qotishlarni, zararlarni va xarajatlarni qoplash uchun yuklarni ekspeditorga to‘lash majburiyati bor. Bundan tashqari, tovarlar bo‘yicha barcha to‘lovlar, soliq va yig‘imlar to‘lanadi.
Mul’timodal tashishni rivojlantirishda maxsus TIR CARNET kitobchasi yordamida xalqaro yuk tashish bo‘yicha Bojxona konvensiyasi katta ahamiyatga ega. Ushbu Konvensiyaga 50 ga yaqin davlat, jumladan, O‘zbekiston ham qo‘shildi. Konvensiya barcha Mul’timodal tashuvlar avtomobil transporti ishtirokida qo‘llaniladi. YUklar Konvensiyaning talablariga javob beradigan transport vositalarida va konteynerlarda tashib berilishi kerak va asosida tomonidan jo‘natilgan holda Konvensiyaning barcha ishtirokchilari tomonidan tan olingan TIR CARNET kitobchasi bilan birga olib borilishi kerak. Tashish jarayonida olingan bojxona nazorati choralari tranzit va yuklarni qabul qilish mamlakatlarida etarli deb e’tirof etiladi. Tashqi savdo tovarlaridan Mul’timodal tashuvlarni tashkillashtirish yukni etkazib beruvchining tijorat taklifini qabul qilish bilan boshlanadi, yuklarni etkazib berish hajmi va muddati, yuklar partiyasining o‘rtacha hajmi, har oyda yuborilgan jo‘natmalar soni, jo‘natilish punktlari va boradigan joylar ko‘rsatilishi va u quyidagi bosqichlarni o‘z ichiga oladi.
1. YUklarni etkazib berish variantlarini shakllantirish. Ular marshrut, yuk tashish texnologiyasi va transport turlari bilan farqlanadi. Har bir Mul’timodal tashish uchun barcha transport va tashish imkoniyatlari, texnologiya xususiyatlari, yuklarni etkazib berishni tashkil qilish va tijorat shartlari ko‘rib chiqiladi.
2. Mul’timodal etkazib beriladigan asosiy va qo‘shimcha liniyalarda tashuvchilarni tanlash. Tanlov uchun ma’lumot sifatida kompaniya liniyasi xodimlari, maxsus nashrlari, bukletlar, hisobotlar va boshqalar ishlatiladi. Har bir korxona uchun yuk tashish porti va harakat tarkibining muntazamligi va harakatlanish vaqti, portlardagi xarajatlar va boshqalar belgilanadi.
3. Tarif rejasi bo‘yicha tariflarni hisoblash. Har bir sxemada Mul’timodal transportning asosiy va qo‘shimcha liniyalari bo‘yicha xarajatlar summasi joriy tariflarni hisobga olgan holda belgilanadi.
So‘nggi vaqtlarda avtomobil transportida har bir korxona o‘z xarajatlari va belgilangan rentabellik darajasini hisobga olib yuklarni tashish uchun o‘zining tariflari va shartnoma stavkalarini belgilamoqda. Ichki suv tashishlarda ham tashish xizmatlari uchun to‘lov shutamoyil orqali amalga oshirilmoqda.
4. Optimal etkazib berish variantini tanlash bo‘yicha mijozga tavsiyalarni asoslash. Mul’timodal tashuvlarning barcha variantlari uchun MTO mijozga har bir etkazib berish varianti uchun transport xizmatining sifatini baholash, shuningdek, tariflarni hisoblash imkonini beradi. To‘liq tahlil asosida operator optimal etkazib berish varianti to‘g‘risida xulosa chiqaradi.
5. Mul’timodal tashishni tashkil etish va nazorat qilish. SHartnomaning shartlariga muvofiq, MTO quyidagilarni o‘z bo‘yniga oladi: transport vositasiga buyurtma berish; yuklarni qabul qilish; qayta ishlash, yuklash va hujjatlashtirish; bojxona rasmiylashtiruvi; sug‘urta qilish; yukning harakatlanishi to‘g‘risida mijozga xabar berish. Mul’timodal tashuvlar ekspeditorlari ishining samaradorligi ko‘p jihatdan xizmatlar doirasini kengaytirish, yuklarni etkazib berish uchun o‘z ishlab chiqarish bazasini yaratish, zamonaviy texnologiyalarni joriy etish va zamonaviy texnologiyalarni joriy etish bo‘yicha kafolatlarning zamonaviy logistik tamoyillari va yo‘nalishlarini qanchalik yaxshi va izchil bajarishidan kelib chiqadi.
Transport-ekspeditorlik faoliyati har qanday ichki milliy iqtisodiyotni mamlakat iqtisodiyotini, shu bilan birgalikda xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning tashqi iqtisodiy faoliyatini ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi. Xalqaro transport ekspeditsiyasi butun dunyoda moddiy oqimlarning harakatini tashkil qilish va uni ta’minlash uchun javobgardir. Ekspeditorlik biznesi tovarlar va xalqaro tashishlardagi tashqi savdoni o‘zaro bog‘laydi, bu ikkala tomonning ham faol ishtirok etishi zarurligini isbotlaydi.
Xalqaro savdoning 90% dan ortig‘i ekspeditorlik va shunga o‘xshash xizmatlar orqali bajariladi. Bundan tashqari, kamida uchta professional etkazib beruvchilar - har xil transport vositachilari etkazib beriladigan har qanday xalqaro etkazib berish tartibida ishtirok etadilar.
Butun dunyoda transport ekspeditorlariga tovarlar va xizmatlarni etkazib beruvchilar va iste’molchilar tomonidan talab qilinadigan o‘nlab turli funksiyalar ishonib topshiriladi. Rasmiy ravishda, bu transport xizmatlari bozorida professional jamoalarning vositachilik faoliyatidir. Ba’zan, bu ekspeditorlikni autsorsing deb aytishadi. Tovarlarni sotuvchilar va xaridorlar tovarlarni etkazib berishni istamaydilar, tashuvchilar va transport infratuzilmasi korxonalari (portlar, aeroportlar, terminallar va boshqalar) o‘z xizmatlarini taqsimlash va sotishda muammolarga duch kelmoqdalar.
So‘nggi yillarda "ekspeditorlik xizmatlari" tushunchasi "logistik xizmatlar" atamasi bilan almashtirildi. Ikki xalqaro tashkilot darajasida aniqlandi. "YUk tashish va logistika xizmatlari" konsepsiyasining rasmiy tavsifi 2004 yil 29 oktyabrda FIATA (Mejdunarodnoy federatsiey ekspeditorskix assotsiatsiy) va KLEKAT (Evropeyskoy assotsiatsiey po okazaniyu ekspeditorskix, transportnыx, logisticheskix i tamojennыx uslug) tomonidan qabul qilindi.
Ekspeditorlik va logistik xizmatlar yuqorida ko‘rsatilgan xizmatlarni taqdim etish bilan bog‘liq transportning har qanday turi (transportning bir yoki bir necha turlari), konsolidasiya, saqlash, qayta ishlash, qadoqlash, eksport qilish, etkazib berish, shuningdek qo‘shimcha va maslahat xizmatlarini anglatadi hamda unga qo‘shimcha ravishda bojxona va soliq masalalari bilan bog‘liq xizmatlar, tovarlarni deklarasiya qilish, tovarlar sug‘urtasi, tovarlarga to‘lov operasiyalarini amalga oshirish va tegishli hujjatlar to‘plash (cheklamagan holda) ishlarini amalga oshiradi. Ekspeditorlik xizmatlari, shuningdek, tovarlarni tashish, qayta ishlash yoki saqlash bilan bog‘liq bo‘lgan zamonaviy va aloqa texnologiyalari bilan logistik xizmatlar hamda tovarlarning harakatini boshqarishning butun tizimini qamrab oladi. Ushbu xizmatlar, ularning moslashuvchan foydalanish talablariga javob beradigan tarzda o‘zgarishi mumkin.
SHunga qaramay, jahon hamjamiyati birinchi navbatda yuk oqimlarining harakatini tashkil qilish bilan bog‘liq xizmatlarni tan oladi. Ushbu xizmatlar transport xizmatlarini to‘ldiradi va kengaytiradi. Ekspeditorlik xizmatlari majmui juda keng va yuzdan ortiq nomlarni o‘z ichiga oladi - tovarlar sotish bo‘yicha xalqaro shartnomaga tomonlarni faqatgina jo‘natuvchidan qabul qilinadigan joygacha bo‘lgan yukni jismoniy tekshiruvga jo‘natishdan iboratdir.
Xalqaro bozorda faoliyat turi bilan ajralib turadigan yuklarni tashuvchi ikkita asosiy ekspeditorlik guruhlari mavjud. Ba’zilari oddiy vositachilar bo‘lib, yuklarni etkazib berishni tashkil qiladi. Boshqa ekspeditorlar faqat yuklarni tashishni tashkil qilish bilan bir qatorda yuklar bilan faol ish olib boradilar: ular yuklarni o‘zlariga qabul qilib olish, o‘rash, qadoqlash va markirovka qilish, yuklarni saqlash, ularni yuklash, tushirish va boshqalar. Ushbu va yuqorida aytib o‘tilgan boshqa qo‘shimcha transport xizmatlari bozorining professional ishtirokchilari qonun hujjatlarida hech qanday batafsil ma’lumotga ega bo‘lmagan holda ekspeditorlar deb yuritiladi.
Biroq, ekspeditor - vositachilar (yuklarni tashishni tashkil etuvchi ekspeditorlar) va yuklar bilan ishlaydigan ekspeditorlar faqatgina taqdim etilgan xizmatlar va xizmat ko‘rsatish doirasidan farq qiladi. Asosiy farq, ularning har ikkalasi ham yuklarning mazmuni va o‘lchami jihatidan bir xil javobgarlikka ega bo‘lishidir. Mas’uliyat bir xil - mijozning yukini hech qachon ko‘rmagan tashkilotchi va, albatta, mijozning yuki bilan ishlaydigan yuk ekspeditoriga qo‘yiladi.
Dunyoda majburiy xalqaro transport va ekspeditorlik qonuni yo‘q. Bu shuni anglatadiki, xalqaro yuk tashish konvensiyalari mavjud emas. Xalqaro yuk tashish xizmatlari, ya’ni xalqaro yuk tashishni tashkil qilish yoki ichki transportda tashish bilan bog‘liq transport-ekspeditorlik xizmatlari bilan bog‘liq xizmatlardan qat’iy nazar, tashish shartnomasi faqat amaldagi milliy qonunga bo‘ysunadi. SHu bilan birga, xalqaro ekspeditsion kelishuv tomonlari shartnoma tomonlarining munosabatlarini tartibga soladigan milliy qonunni tanlash huquqiga ega.
Agar transport-ekspeditorlik faoliyati (xalkaro yoki milliy mikyosda) mavjud bo‘lsa, unda ekspeditor va mijoz o‘rtasida shartnoma munosabatlari mavjud. SHartnomaning mavjudligi, qoida tariqkasida, tomonlar uchun tushunarli bo‘lgan yozma shaklda bajarilishini nazarda tutadi. Ammo ixtiyoriy shaklda tuzilgan shartnomaning o‘zi xar doim ham ekspeditor shartnomasiga muvofiq bajarishi kerak bo‘lgan ushbu xizmatlar va ishlarning o‘ziga xos xususiyatlarini aniqlashga imkon bermaydi. Agar transport ekspeditsiyasi shartnomasining tuzilishi va mazmunini to‘lik birlashtirish imkonsiz bo‘lsa, mijoz tomonidan buyurtmani hujjatlashtirish va ekspeditor tomonidan ba’zi ishlar va xizmatlarni bajarish haqiqatan qam mumkin. FIATA boshqalar qatori aynan shu muammolarni hal qilish bilan shug‘ullanadi.
FIATA yuk tashish faoliyatini amalga oshirish va bajarish tartibi bilan bog‘liq hujjatlar odatda FIATA ekspeditorlik hujjatlari deb ataladi. SHu bilan birga, quyida sanab o‘tilgan barcha hujjatlar to‘g‘ridan to‘g‘ri transport-ekspeditorlik munosabatlarining shartnoma bilan ta’minlanishi, ya’ni transport-ekspeditorlik xizmatlarini ko‘rsatish bilan bog‘liq. Ba’zi hujjatlar yordamchi, ba’zi hujjatlar transport va yuk sertifikatlari rolini o‘ynaydi, ba’zi FIATA hujjatlari, aslida, transport va tashish hujjatlaridir.
FIATA hujjatlarini ishlab chiqish, yaratish va amalga oshirish nafaqat tovarlar va transport vositalarining harakatini tartibga solish, balki hujjat jarayonlari, tovarlar va xizmatlar sohasida xalqaro savdo jarayonlarini moslashtirish va standartlashtirishdir. FIATA hujjatlarini shakllantirish g‘oyasi tovarlar harakatini, shuningdek yuk tashish va tarqatish bo‘yicha tegishli hujjatlarni faqat tovarlar taqsimoti va transport faoliyati sohasining o‘zi emasligi faktiga asoslangan edi.
Zamonaviy jahon iqtisodiyoti va xalqaro savdoda transport hujjatlari eng muhim bevosita va bilvosita vazifalarni bajaradi. SHuning uchun FIATA hujjatlarini ishlab chiqish kamida uch asosiy omilga bog‘liq.
Faktorlarning birinchi guruhi xalqaro va ichki savdo tizimida transport ekspeditorining roli, joyi va ahamiyati bilan belgilanadi. Tashishlarning arxitektori va tashkil etuvchisi - transport ekspeditori tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarish va tarqatish sohasidagi bir qator sub’ektlarning tashkiliy, iqtisodiy, texnologik va huquqiy munosabatlari markazida joylashgan. Transport ekspeditori o‘zaro aloqada bo‘lgan shaxslarning to‘liq ro‘yxatiga quyidagilar kiradi: tovarlar sotuvchisi va xaridorlari, yukni jo‘natuvchi va qabul etuvchidar, tashuvchi va kema egalari, temir yo‘l va transport vositalari egalari va ijarachilari (masalan konteynerlar), transport infratuzilmasi korxonalari (dengiz va daryo portlari), temir yo‘l stansiyalari, avtostansiyalar, aeroportlar), turli maqsadlar uchun omborlar va terminallar, sug‘urta kompaniyalari, tovarlar va pochta jo‘natmalarini tezkor etkazib berish bo‘yicha operatorlar, davlat va hukumatning boshqa organlari, ekspeditorlik sohidagi hamkasblar, tashuvchilarning agentlari, yuk agentlari va boshqalar. Ularning barchasi va ko‘plab boshqa yuk tashuvchilar turli vazifalarni bajarishning turli bosqichlarida turli bozor munosabatlari bilan turli shartnoma munosabatlari doirasida o‘zaro hamkorlik qiladilar.
FIATA hujjatlarining mavjudligi zarurligini belgilovchi omillarning ikkinchi guruhi transport ekspeditori yuqorida ko‘rsatilgan xizmatlar va mijozlar bilan tuzilgan shartnoma munosabatlari doirasida amalga oshiradigan turli vazifalardan kelib chiqadi. YUqoridagi bozor sub’ektlarining har biri bilan, yuk ekspeditori o‘ziga xos shartnoma munosabatlariga kiradi. Biroq mijozlarning manfaati uchun xizmat ko‘rsatishning shaxsiylashtirilgan to‘plamlari ekspeditorni har xil xizmatlar ko‘rinishida amalga oshirishga majbur qiladi, aksincha, turli xil ishlar va xizmatlarning murakkab kombinasiyalarini amalga oshirishga majbur qiladi. Masalan, faqat ekspeditor oddiy vositachi bo‘lishi mumkin, xalqaro va ichki kommunikasiyalarda transport vositasini boshqaruvchi, me’mor va tashuvchi tashkilot, tashuvchi (haqiqiy va shartnomaviy), intermodal (Mul’timodal) operator, egalik qiluvchi (savdo va bojxona), stividor, uy egasi transport vositalari va transport jihozlarini ijaraga beruvchi, bojxona brokerlari va boshqalar. Har bir funksiya o‘z shartnomaviy munosabatlar tizimida amalga oshiriladi va shuning uchun tegishli hujjat, aniq va standart asosida amalga oshirilishi kerak. YUkni mijozdan qabul qilib, ekspeditor tegishli hujjatni taqdim etishi shart, shartnomaviy tashuvchi sifatida saqlash hujjati - xavfli yuklar bilan ishlaydigan odatiy hujjat - ushbu toifadagi tovarlar uchun qabul qilingan hujjatlar va hokazo. Ushbu yo‘nalishda FIATA ekspeditorlar faoliyatini hujjatli qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha ishlari olib borilmoqda.
Va nihoyat, yuqorida ta’kidlab o‘tilganidek, transport yoki ekspeditorlik bilan bevosita va to‘g‘ridan-to‘g‘ri munosabatlarga ega bo‘lmagan organlar va tuzilmalar uchun birlashtirilgan ekspeditsiya hujjatlari talab qilinadi. Bu uchinchi tomondan hujjatlarni qo‘llashdir. Masalan, banklar o‘zlarining ishlarida transport-ekspeditorlik hujjatlarini tovarlarni sotish va sotib olish bo‘yicha shartnomalar bo‘yicha o‘z majburiyatlarini bajarishlarini tasdiqlashi sifatida foydalanadilar. Bojxona organlari hujjatlarni rasmiylashtirish tovarlarni eksport qilish yoki tegishli mamlakatlar hududidan olib kirilganda tovarlarni rasmiylashtirish tartibini talab qiladi. Eksport hujjatlarini, shu jumladan, transport va ekspeditorlik xizmatlarining eksportini tasdiqlash uchun soliq organlari talab qilinadi. Davlat nazorat organlari kuzatuv va boshqa funksiyalarni amalga oshirayotganda jo‘natuvchi hujjatlarni talab qilishi mumkin. SHuning uchun FIATA hujjatlarini qo‘llash transport sohasi doirasidan tashqariga chiqadi.
Bularning barchasi Xalqaro ekspeditorlar uyushmalarining xalqaro federasiyasi tomonidan xalqaro transport-ekspeditorlik hujjatlarini yaratishni oldindan belgilab berdi. Ekspeditorlik ish hujjatlarining keng doirasi boshqa nufuzli xalqaro hukumat va nohukumat tashkilotlari - Xalqaro savdo palatasi (XSP), jumladan, Savdo va taraqqiyot bo‘yicha BMT Konferensiyasi (YUUNKTAD), Xalqaro havo transporti assosiasiyasi (IATA) va boshqalar. Ularning barchasi va ayrim xalqaro tashkilotlar FIATA hujjatlarini ishlab chiqish, ularni loyihalashtirish va qo‘llash tartib-qoidalari va rasmiylashtirishlarini ishlab chiqishga harakat qildilar.
FIATA hujjatlari har birida juda aniq ma’lumotga ega bo‘lishi kerak bo‘lgan har bir aniq to‘plam va ustunlar (qutilar) ga ega bo‘lgan qat’iy blankaga ega. FIATA har bir hujjati o‘zining original rangiga ega. FIATA hujjat shakllaridan har qanday chiqindiga chiqarishga yo‘l qo‘yilmaydi, aksincha ular ularni belgilagan yoki tan olingan funksiyalar nuqtai nazaridan bekor qiladi. Har bir hujjat uchun xalqaro ekspertlar uyushmalari Federasiyasi ularni to‘ldirish bo‘yicha ko‘rsatmalar ishlab chiqdi, bu esa tegishli shakllarning qaysi qismlarini kim to‘ldirishi ko‘rsatilgan. Hujjatlarning haqiqiyligi ularning har biri uchun tegishli standart shartlar bilan tartibga solinadi. FIATA hujjatlari jo‘natuvchi hujjatlarning birlashtirilgan shakli ekanligi haqida fikr bildirish mumkin. Hujjat ustunlarining sarlavhalari ingliz tilida yozilgan.
Bunday yondashuv FIATA hujjatlarini turli sohalarda qo‘llash imkonini beradi, chunki ma’lum hujjat bilan tasdiqlangan shartnomaviy munosabatlarning o‘ziga xos xususiyatlariga bevosita bog‘liq bo‘lmagan hujjat shakllariga ma’lumot kiritish imkoniyati cheklangan. Hujjatlar kontentda yagona. Hujjatlarning o‘ziga xos xususiyati - axborotni raqamli shaklda kiritish imkoniyati. Bu hujjatlarni xalqaro elektron axborot almashish tizimlariga o‘tkazish va qayta ishlashni nazarda tutadi. Bitta hujjat - FIATA (FFI) buyurtma qutisi (qutilari) uchun noyob identifikasion raqamli kodlarni taqdim etadi.
FIATA hujjatlarining huquqiy asoslari mijoz va yuk ekspeditori o‘rtasidagi rasmiy shartnomaviy munosabatlar bilan belgilanadi. Har bir hujjat, FIATA hujjati bilan tasdiqlangan, ekspeditorning vazifalariga nisbatan shartnomaning xulosasini tasdiqlaydi. Ular transport-ekspeditorlik faoliyati uchun universal vositadir. Bugungi kunga kelib, FIATA hujjatlari yuklarni ekspeditorlar bilan shartnoma munosabatlari uchun mijozlarning ko‘pgina imkoniyatlarini rasmiylashtirmaydi. Biroq, bu yo‘nalishdagi ishlar davom etmoqda.
FIATA hujjatlari mamlakatda xalqaro transport-ekspeditorlik shartnomasini huquqiy tartibga solishda alohida huquqiy rol o‘ynaydi. Keng ma’noda, FIATA hujjatlari xalqaro savdo tovarlari harakatining to‘siqlarini bartaraf etish uchun mo‘ljallangan. FIATA hujjatlari tomonidan tasdiqlangan tovarlarning harakatlanishi xalqaro savdo tartib-qoidalarini soddalashtirishga, texnik to‘siqlarni va cheklovlarni bartaraf etishga, turli xil huquqiy rejimlarni va til qiyinchiliklarini yumshatishga yordam beradi. Natijada, buning barchasi tashqi savdo operasiyalari samaradorligini oshirishga, yagona savdo qoidalari va urf-odatlarni yaratishga yordam beradi.
FIATA hujjatlarini yaratishda umumiy tamoyillar quyidagicha umumlashtirilishi mumkin:
- ba’zi bir ekspeditorlik shartnomaviy munosabatlarini amalga oshirishda foydalaniladigan standart birlashtirilgan proforma hujjatlari ishlab chiqilgan;
- hujjatlardan foydalanishni aniqlaydigan xalqaro va milliy shartlar mavjud;
- hujjatlar xalqaro bank tizimi va xalqaro to‘lov tizimlari tomonidan qabul qilinadi va e’tirof etiladi;
- hujjatlar jahon miqyosida mavjud bo‘lmagan yagona xalqaro yuk tashish qonunining zamonaviy normalarini shakllantirish uchun zarur shart-sharoitlarni yaratadi.
FIATA hujjatlarini ishlab chiqish va amalga oshirish xalqaro ekspeditorlik faoliyatini tartibga va reglamentga solish uchun yagona qonuniy asos bo‘lmasagina amalga oshiriladi. Xalqaro trans konvensiyalari mavjud emas: bunday faoliyat uchun biron-bir shartnoma har qanday milliy fuqarolik qonunchiligiga kiradi. SHuning uchun FIATA hujjatlarini yaratish va tan olinishi transport-ekspeditorlik faoliyatini xalqaro-huquqiy tartibga solishda birinchi qadam hisoblanadi. Buning amalga oshirilishi uchun FIATA hujjatlari transport, bojxona, bank va boshqa jamoalar, dunyoning turli mamlakatlaridagi tovarlarni harakatini boshqarishning davlat va nodavlat organlari tomonidan rad etilmasligi kerak.
Bugungi kunda FIATA transport-ekspeditorlik faoliyati sohasidagi hujjatli mahsulotlar:
- FIATA ekspeditoriga topshiriqnoma (FIATA Forwarding Instructions - FFI). Hujjat 1984 yilda transport-ekspeditorlik hujjati ishlab chiqilgan va amaliyotiga kiritilgan;
- FIATA ekspeditorlik tilxati (FIATA Forwarders Certificate of Receipt - FCR). Hujjatning amal qilishi 1955 yil;
- FIATA tashishning ekspeditorlik sertifikati (FIATA Forwarders Certificate of Transport - FCT. Hujjatning amal qilishi 1959 yil;
- Xavfli yuklarni tashish bo‘yicha jo‘natuvchining FIATA deklarasiyasi(FIATA Shippers Declaration for the Transport of Dangerous Goods - SDT).Ushbu nom ostida FIATA ning ikkita hujjati mavjud. Birinchisi 1984 yilda ishlab chiqilgan va amalga oshirilgan. Uning o‘rniga 2005 yildan boshlab u takomillashtirilgan;
- FIATA ombor tilxati (FIATA Warehouse Receipt - FWR). Hujjat 1975 yilda transport-ekspeditorlik amaliyoti jory etilgan;
- FIATA intermodal og‘irligi sertifikati (FIATA Intermodal Weight Certification - SIC). Ushbu sertifikat 1997 yilda ishlab chiqilgan va amalda joriy etilgan;
- qaytarilmaydigan FIATA Mul’timodal transport nakladnoyi (Non-Negotiable FIATA Mul’timodal Transport Waybill - FWB). Ushbu nakladnoy 1996 yilda ishlab chiqilgan va amalda qo‘llanilgan;
- qaytariladigan Mul’timodal FIATA transport konosamenti (Negotiable FIATA Mul’timodal Transport Bill of Lading - FBL). Ushbu nom bilan birinchi hujjat 1970 yilda nashr etilgan. Uning o‘rniga yangi o‘zgartirilgan 1992 hujjati kiritildi.
YUqoridagi barcha FIATA hujjatlari yuklarni ekspeditorlik shartnomalari bo‘yicha ekspeditorlarning yuk jo‘natuvchi, qabul qiluvchi va boshqalar bilan aloqalarini tartibga soladi.