Transport fakulteti metrologiya va standartlshtirish

Siljishni o'lchash

Sanoat, qishloq va suv xo'jaligi, transport va xalq xo'jaligining boshqa tarmoqlarida chiziqli va burchak siljishni o'lchashga bo'lgan ehtiyoj juda katta. Bu maqsadda siljish o'lchash o'zgartkichlaridan foydalaniladi. O'lchash diapazoniga ko'ra ular kichik (2-3 mm va 2-3 gacha), o'rta (0,1 m va 360 gacha) va katta (bir necha metr va 25-40 aylanishli) siljish o'zgartkichlariga bo'linadi.

Siljish o'lchash o'zgartkichlariga bo'lgan ehtiyoj yana shundan ko'rinadiki, ko'pchilik noelektr (tezlik, tezlanish, bosim, moment, kuch va h.k.) kattaliklar avval siljishga o'zgartirilib, so'ngra siljish o'lchash o'zgartkichlari yordamida o'lchanadi.
Chiziqli va burchak siljishni o'lchashda reostat, elektromagnit, sig'im, pezoelektik, galvanomagnit, optik, akustik, pnevmogidravlik va boshqa rusumdagi o'lchash o'zgartkichlardan foydalaniladi. Qaysi rusumli o'lchash o'zgartkichini tanlash o'lchash diapazoni, talab qilinadigan aniqlik darajasi, ekspluatatsiya talablari va boshqa xarakteristikalarga bog'liq bo'ladi.
Aksariyat hollarda analog signalli o'zgartkichlardan foydalaniladi. Shu bilan birga ayrim hollarda raqamli o'zgartkich (kodlangan chizg'ich va disk) lar qo'llaniladi.Siljish o'lchash o'zgartkichlarining rusumlari va ularga tegishli konstruksiyalari nihoyatda
xilma-xil bo'lib, biz quyida transformatorli va optik o'lchash o'zgartkichlarga oid bo'lgan va chiziqli hamda burchak siljishni o'lchashda foydalaniladigan bir nechta konstruksiyani keltirish bilan cheklanamiz.Statik xarakteristika nochiziqligini
kamaytirish va chiqish signali fazasini o'lchanayotgan kattalik o'zgarishiga bog'liqsizligini ta'minlash maqsadida prof. Zaripov M.F. tomonidan transformator prinsipida ishlaydigan siljish o'zgartkichining takomillashgan konstruksiyasi taklif etilgan ( 4.30 - rasm). O'zgartkich maxsus shaklda yasalgan magnit o'tkazgich 1, uning asosiga o'ralgan qo'zg'atuvchi chulg'am 2, magnit o'tkazgichning ikkita o'zaro parallel sterjenlariga tekis taqsimlanib o'ralgan va o'zaro differensial (induktiv jihatdan qarama-qarshi) ulangan o'lchash chulg'amlari 3 va 4 hamda sterjenlar orasiga o'rnatilgan va siljish imkoniyatiga ega bo'lgan magnit o'zak 5 dan tashkil topgan. O'zak 5 siljishi o'lchanadigan qo'zg'aluvchan ob'ektga mahkamlanadi (rasmda ko’rsatilmagan). O'zgartkich qo'zg'atuvchi chulg'ami 2 ga qiymati mo''tadillangan sinusoidal tok berilganda magnit o'tkazgichda ^Фish ishchi magnit oqimi hosil bo'ladi. Bu oqim 3 va 4 o'lchash chulg'amlarini kesib o'tganda ularda elektromagnit induksiya qonuniga binoan o'zaro induksiya EYuKi hosil bo'ladi. Bunda bu EYuKning qiymati qo'zg'aluvchan magnit o'zak 5 ning koordinatasiga bog'liq ravishda o'zgaradi. Bu o'zgartkichda magnit o'tkazgich 1 konstruktiv jihatdanshunday yasalganki, unda ishchi magnit oqimi^Фish yo'lidagi magnit qarshilikning qiymati magnit o'zak 5 ning o'zgartkich o'lchash diapazonidagi istalgan koordinatasida bir xil saqlanadi va natijada o'zgartkich statik xarakteristikasi chiziqli bo'lib, EYuK fazasi siljish kattaligiga bog'liq bo'lmaydi