Traktorlar va qishloq xo’jaligi mashinalaridan foydalanish, texnik

a) b) v)

51. 
    rasm. a-DDA-100M; b-DDN-70; v-DDN-100 yomg‘irlatib sug‘orish
    

agregatlari
YOmg‘irlatib sug‘orishda dalaning tekisligi, egatlardan sug‘orish bo‘lgani kabi unchalik ta’sir ko‘rsatmaydi. Ammo ariq olish uchun ajratilgan yo‘laklar va uning yoqasidagi yo‘llarni tekislash, shuningdek sug‘orish tarmog‘iga suv taqsimlovchi inshootlar qurish shart.
DDN-70 va DDN-100 yomg‘irlatish agregatlari ko‘chma-bir joyda turib ishlaydi. Ular suvni ochiq va yopiq sug‘orish tizimidan olishi mumkin, sug‘orish tarmoqlari orasidagi masofa mos holda 100 va 200 m, to‘xtashlar orasidagi masofa 120 va 145 m tashkil etadi.
Ochiq tarmoqlardan suv olib sug‘orishda yomg‘irlatish agregatining joyi, odatda, kanalning boshidan suv oqimi bo‘ylab pastga tomon o‘zgartiriladi. So‘rish qurilmasini beto‘xtov ishlashi uchun suv satxini etarli darajada saqlash maqsadida kanal ikkita ko‘chma to‘siq bilan to‘sib qo‘yiladi. Bitta to‘siq mashina ishlayotgan joyda, ikkinchisi esa navbatdagi joyga o‘rnatiladi.
Sug‘orish tugagandan keyin birinchi to‘siq olinadi va ikkinchi joyga o‘rnatiladi. Agregatni to‘xtab turish vaqti sug‘orish me’yoriga bog‘liq bo‘lib,

17. 
    .186 minut davom etadi.
    

Tuproq ostidan sug‘orish usulida suv erga yotqizilgan trubalarda keltiriladi (-rasm).
Bu sug‘orish usulida suvni bevosita har bir o‘simlikning ildizi joylashgan joyga etkazib berilishi to‘liq mexanizatsiyalashtirilgan va avtomatlashtirilgan hamda kompyuterlar tizimi bilan ta’minlangan maxsus tizimlar orqali amalga oshiriladi. Bunda tuproq o‘zining so‘rish kuchi hisobiga namiqadi. Bu usulni kapillyar xususiyatlari yaxshi bo‘lgan va haydalma qatlam osti suvni yomon o‘tkazadigan kuchli tuproqlarda qo‘llash mumkin. SHu bilan birga bu usulda sug‘orish uchun dala yaxshilab tekislangan bo‘lishi kerak.
Tomchilab sug‘orish usulida tuproq o‘simliklarning ildiz tizimi maksimal rivojlangan qatlamda namiqadi. Suv er betiga yotqizilgan va tuproqqa ko‘milgan plastmassa trubalar tarmog‘i bo‘ylab tomchilatgichlar yordamida tuproqning o‘simlik ildizlari taralgan qatlamiga 0,07...0,28 MPa bosim ostida kam me’yorlarda o‘g‘it bilan beriladi. Natijada suv tuproqqa juda sekin, bevosita ildizlar yaqinidan kirib boradi.
Taqsimlovchi naychalar orasi ekin ekish usuliga (paxtachilikda 60 yoki 90 sm, bog‘dorchilikda daraxtlar qator oralig‘iga), naychalardagi tomchilatgichlar oralig‘i (paxtachilikda 0,5 m.) belgilangan agrotexnika talablariga bog‘liq holda olinadi. Kerakli vaqt davomida uzluksiz tomchilab turgan suv, tuproqning 1 m chuqurligida va diametri 1,0...2,5 m. bo‘lgan qismida optimal namlikni saqlab turadi. Bevosita ekin ildizi tarqalmagan erdagi tuproq quruq qolaveradi. SHu sababli tomchilab sug‘orishda suv sarfi 2...4 marotaba kamayishi mumkin.
Tomchilatib sug‘orish usullarining afzalliklari quyidagilardan iborat: sug‘orishda mehnat sarfi kamayadi, tuproq strukturasi saqlanib qoladi, sug‘orish me’yori kichik bo‘ladi, o‘g‘it bevosita ildiz sistemasiga beriladi, sug‘orish jarayoni mexanizatsiyalashtirilgan va avtomatlash-tirilgan bo‘lib, dalalarni tekislash talab qilinmaydi.
Tomchilatib sug‘orish tizimi quyidagi tartibda ishlaydi. Tomchilatgichlar tiqilib qolmasligi uchun katta hovuzda tindirilgan suv nasos orqali bir necha marta maxsus tozalagichlardan o‘tkazilib, magistral quvur va taqsimlovchi naychalar orqali tomchilatgichlarga yuboriladi. Tomchilatgichning konstruksiyasi shunday tanlanganki, suv bosimining sezilarli o‘zgarishiga qaramasdan bir xil me’yordagi suvni tomizib berish imkoniga ega.
Magistraldagi suv sarfi va bosimi tegishli asboblar yordamida kuzatib turiladi. Suvga ma’danli o‘g‘itlar va eritilgan mikroelementlar, kerak bo‘lsa gerbitsid qo‘shilib, belgilangan me’yorda o‘simliklar ildiziga etkazib beriladi. Bunday sug‘orish ishlari maxsus kompyuter tizimi yordamida ekinni obdon chanqagan paytini aniqlab, so‘ngra amalga oshiriladi, natijada ekinlar hosildorligini oshishiga erishiladi (7-jadval).
7-jadval
Tomchilatib sug‘orishning qo‘llash samarasi

Ekin turi	Suv tejalishi, %	Mehnat sarfining kamayishi, %	Hosildorlik oshishi, %
Paxta	30-40	50-60	90-150
Bog‘-tokzor	40-60	25-30	20-25
Sabzavot- poliz	50-55	50-60	55-65

Tomchilatib sug‘orish tizimlari quyidagi afzalliklarga ega:

1. 
   Tomchilatib sug‘orish ozuqani (o‘g‘itni) o‘simlik rivojining turli fazalarida o‘simlik ehtiyojiga mos ravishda sug‘orish suviga qo‘shib berish imkoniyatini yaratadi. Bunda beriladigan o‘g‘it miqdori 50 % gacha kamayishi mumkin.
   
2. 
   Tomchilatib sug‘orish tizimi suv va ozuqani ekin maydoni bo‘yicha bir tekis taqsimlanishini ta’minlaydi. Bunda o‘simliklar bir xil rivojlanadi va hosili ham bir vaqtda pishadi. Natijada hosilni yig‘ib olish osonlashadi.
   
3. 
   Ekin dalasini cheklangan ravishda namlanishi dalaga mexanizmlar kirishiga imkoniyat qoldiradi. Dala qurishini kutishga hojat yo‘qligi bois agrotexnik tadbirlarni sug‘orish bilan bir vaqtda olib borish mumkin, ya’ni mehnatni to‘g‘ri tashkil etishga imkoniyat yaratiladi.
   
4. 
   Sug‘orish vaqtida daladan oqava chiqmaganligi bois tuproq eroziyasi butkul bartaraf etiladi. Ushbu jihat katta nishabli va tekislanmagan maydonlarda tomchilatib sug‘orishni qo‘llash ayniqsa katta samara berishini ko‘rsatadi.
   
5. 
   Suvni tuproqqa shimilishining cheklanganligi er osti suvlari sathining ko‘tarilib ketishiga imkoniyat qoldirmaydi, demak dala botqoqlanmaydi va sho‘rlanmaydi.
   
6. 
   Sug‘orishga bir vaqtda beriladigan suv sarfining kichikligi kam hajmdagi (debetli) suv manbalaridan (quduqlardan) foydalanishga, yoki ushbu kam suv bilan katta maydonlarni sug‘orishga imkoniyat yaratadi;
   
7. 
   Egatlar oralig‘idagi tuproq doimo quruq bo‘lganligi tufayli dalada bemalol yurib begona o‘tlarni chopib yo‘qotish ikoniyati yaratiladi;
   
8. 
   O‘simlik ildiz qatlami atrofi doimo nam bo‘lganligi bois u erda tuz yig‘ilishiga sharoit qolmaydi;
   
9. 
   Sabzavotlar va poliz ekinlarini tomchilatib sug‘orilganda ular hosilini suv ichida qolib ketishi xavfi yo‘qoladi, ya’ni hosil sifatining buzilishi yuz bermaydi;
   
10. 
    Tomchilatib sug‘orishda dalani bo‘laklarga (sektorlarga) bo‘lib sug‘orilishi quvurlardagi bosimni juda baland bo‘lishini talab etmaydi. Ushbu jihat nasos narxini va sug‘orish davridagi ekspluatatsion harajatlarni kamaytirishga imkoniyat yaratadi.
    

5. 
   §. O‘simliklarni parvarishlash samaradorligini oshirishda innovatsion texnologiya va mashinalarni qo‘llash
   

Ekinlarni parvarishlashda amalga oshiriladigan ishlarning samaradorligini oshirishda quyidagi tadbirlarga alohida ahamiyat berish zarur:

1. 
   Qatorlar oralig‘iga ishlov berish ishlari har bir ekin ildizining rivojlanish xususiyatlarini e’tiborga olgan holda agrotexnik talablarga mos ravishda bajarilishi kerak.
   

Masalan, chigit ekilganidan so‘ng, bir oy ichida g‘o‘za bo‘yi 11-13 sm ga, o‘q ildizi 30 sm chuqurlikkacha, yon tomoniga o‘sgan ildizlar 6-8 sm, qatorlar o‘rtasidagilar 12-14 sm chuqurlikkacha rivojlanib ulguradi. Ekinlar ildizlariga zarar keltirmaslik uchun, qatorlar orasidagi tuproq har xil chuqurlikda yumshatish kerak, ya’ni g‘o‘za tuplari atrofida sayozroq, qator o‘rtasini esachuqurroq ishlov berish foydali bo‘ladi.

2. 
   Kultivator ishchi qismlarini agrotexnik talablarga mos o‘rnatish kerak. Masalan, ekin niholiga yaqin ishlov berish chuqurligi talabga ko‘ra 5-6sm o‘rniga 15-18 sm chuqurlikda ishlov berilsa, begona o‘tlar ikki barobar kamayadi, ammo g‘o‘zaning yon ildizlarining 30-35% shikastlanadi.
   
3. 
   Issiq iqlim ta’sirida sug‘orilgan erdagi tuproq usti namligini tez yo‘qotib, zich qatlam (qatqaloq) hosil bo‘lishi hisobiga kengligi 1-3 sm, chuqurligi 6-10 sm bo‘lgan yoriqlar paydo qilishi mumkin. Natajada o‘simliklarning yon ildizlarini uzilishi ro‘y beradi. Bunday holatga etkazmasdan, obi tobida tuproqqa ishlov berilib, uning yuzasini mayin tuproqqa aylantirish kerak bo‘ladi.
   
4. 
   Har safar ekinlar qator oralariga ishlov berishda kultivator albatta ekish agregati yurgan izdan yurishi va uning Harakat sxemasini takrorlashi kerak.CHunki hamma vaqt ham chetki qatorlarning orasidagi masofa bir xil bo‘lmasligi (o‘zgarishi) natijasida kultivator ishchi qismlari tomonidan ekinlar nihollarini nobud qilinishining oldi olinadi.
   
5. 
   Sug‘orish egatlari qator oralig‘ining qoq o‘rtasidan va barcha qatorlarda bir xil chuqurlikda olinishi kerak. Aks holda keyingi kultivatsiya vaqtida agregatni boshqarish qiyin bo‘ladi va kultivatorni to‘g‘ri yurmasligi natijasida ko‘chatlar ko‘plab shikastlanishi mumkin.
   
6. 
   Qator orasiga birinchi marta ishlov berishda iloji boricha nihollarga yaqinroq masofada ishlov berish, keyingi ishlashlarni o‘simlik ildizlarining rivojlanish xususiyatlarini hisobga olgan holda ularning ishlash kengligi va chuqurligini qisqartirib borish talab etiladi.
   
7. 
   Mamlakatimizda biologik usulni qo‘llash kimyoviy usulga nisbatan 1,5-2 barobar ortiq iqtisodiy foyda keltiradi.
   
8. 
   Tomchilatib sug‘orishni qo‘llashning asosiy afzalliklari: ekinlar hosildorligi ortadi va sifati yaxshilanadi. sug‘orishga ishlatilayotgan suv odatdagi usullarga nisbatan 20-60 % gacha kamayadi; mehnat va resurlar sarfi kamayadi(kultivatsiya qilish kamayadi, texnika kam ishlatiladi;) beriladigan o‘g‘it miqdori 50 % gacha kamayadi; tuproq eroziyasi to‘xtaydi, er osti suvi sathi ko‘tarilishi va tuproq sho‘rlanishi kamayadi
   
9. 
   Sug‘orish usulini tanlashda joyning tuproq-iqlim sharoitiga mos keladigan, suv sarfi eng kam bo‘lgan va uni iloji boricha mexanizatsiyalashtirish va avtomatlashtirish mumkin bo‘lishiga alohida e’tibor berilishi kerak.Nazorat savollari:
   

1. 
   Qator orasiga ishlov berish ishlarining asosiy vazifasi nimadan iborat?
   
2. 
   Qator orasiga ishlov berishda qanday agrotexnik talablar qo‘yiladi?
   
3. 
   Qator orasiga ishlov berish ishlari qanday tashkil etiladi?
   
4. 
   Kultivatorning ishchi qismlari turlari va ularning vazifasini ayting.
   
5. 
   Ekinlarni parvarishlashda amalga oshiriladigan ishlarning samaradorligini oshirishda nimalarga alohida ahamiyat berish zarur?
   
6. 
   Zararkunanda, kasallik va begona o‘tlarga qarshi kurashishning qanday turlarini bilasiz?
   
7. 
   Kimyoviy ishlov berish usullarining qanday turlari mavjud? Bu usullarni amalga oshirishda qanday agregatlardan foydalaniladi?
   
8. 
   Kasalliklarga qarshi kurashishda qaysi usuldan foydalanish
   
9. 
   samarali hisoblanadi?
   
10. 
    Begona o‘tlarni yo‘qotishning agrotexnik usullarini ayting
    
11. 
    Zararkunandalarga qarshi biologik kurashning mohiyatini ayting.
    
12. 
    Mamlakatimizda qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini etishtirishda
    
13. 
    asosan qanday dehqonchilik usuli qo‘llaniladi?
    
14. 
    Qanday sug‘orish usullarini bilasiz?
    
15. 
    Tuproq ostidan va tomchilatib sug‘orish usullarining bir-biridan
    

qanday farqi bor

17. 
    ?§. Paxtani mashinada terishning innovatsion texnologiyalari